( ગુડ મૉર્નિંગ કલાસિક્સ : ન્યુઝપ્રેમી ડૉટ કૉમ, મંગળવાર, ૭ મે ૨૦૨૪)
૭ મે ૧૮૬૧ના રોજ એમનો જન્મ. એંશી વર્ષ પછી ૭ ઑગસ્ટ ૧૯૪૧ના દિવસે એમણે વિદાય લીધી. આ આઠ દાયકામાં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે ભારતીય કળા અને સાહિત્ય જગતમાં જે ઉમેરો કર્યો છે તે કરવા માટે અન્ય કોઈ પણ સમર્થ સર્જકે ઓછામાં ઓછા સાત જનમ લેવા પડે.
વિક્રમ સારાભાઈના પિતા અંબાલાલ પાસે ખૂબ વિશાળ દૃષ્ટિ હતી. એમનાં સંતાનોને એનો લાભ મળ્યો. વિક્રમભાઈનાં બહેન લીના મંગળદાસે ‘અખંડ દીવો’ અને ‘વ્યક્તિચિત્રો’ ઉપરાંત કેટલાંક યાદગાર પુસ્તકો આપ્યાં. અમદાવાદમાં શ્રેયસ જેવી ઉત્તમ શિક્ષણ સંસ્થાનું નિર્માણ તો કર્યું જ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર સાથેનાં સંસ્મરણો લીનાબેને ‘વ્યક્તિચિત્રો’માં આલેખ્યાં છે. લખે છે: ‘નાનપણમાં તેમને મેં જોયા હતા. અમારે ત્યાં તે રહેવા આવતા. તેમનું વ્યક્તિત્વ ભુલાય તેવું નહોતું. કદાવર શરીર, પ્રૌઢ ગતિ, ઉજ્જવલ રંગ, કલ્પનામયી આંખો, સફેદ જુલ્ફાં, મુલાયમ દાઢી, લાંબો ઝભ્ભો, તેમની કાળી મખમલ ટોપી.’
લીનાબેન અમદાવાદથી મુંબઈ આવી કલકત્તાની ગાડી પકડીને ગુરુદેવને મળવા શાન્તિનિકેતન ગયાં હતાં. ત્યાં કવિવરે પોતાના કુટુંબ માટે ‘ઉત્તરાયણ’ નામનું ઘર બનાવેલું. બાજુમાં ‘કોનાર્ક’ નામનું ઘર એમના પોતાના રહેવા માટે. એ ઘરની પૂર્વ તરફની ઓસરીમાં ગુરુદેવ આરામખુરશીમાં બેઠા હતા. લીનાબેને નીચાં વળી એમને પ્રણામ કર્યા. ગુરુદેવે લીનાબેનને પાસે બેસાડીને કહ્યું: ‘તને ગમે ત્યારે મારી પાસે આવજે.’
લીનાબેન લખે છે: ‘તેમને મળી ‘ઉત્તરાયણ’માં હું સૂઈ ગઈ. અમદાવાદની મિલોનાં ભૂંગળાંની ચીસો નથી, નથી આગગાડીનો ખડખડાટ. નથી શહેરની ધાંધલ, નથી ત્યાંનો ઘોંઘાટ. એટલી તો શાંતિ કે જાણે તેમાં છે, હું લોપાઈ જાઉં છું. સાચે જ આ ‘શાન્તિનિકેતન’ છે!’
ગુરુદેવના પુત્ર રથીન્દ્રનાથ અને પુત્રવધૂ પ્રતિમાદેવી ‘ઉત્તરાયણ’માં રહે. પ્રતિમાદેવી સહુ કોઈ પર માનું હેત રેલાવે. અસંખ્ય દેશીપરદેશીઓ ગુરુદેવનાં દર્શનાર્થે શાન્તિનિકેતન આવે. ગુરુદેવ પોતાની નાની નાની જરૂરિયાતો માટે તેમના પર આધાર રાખતા. પ્રતિમાદેવી દિવસમાં વારંવાર ગુરુદેવ પાસે જઈને તેમની ખબર કાઢી આવે અને જમતી વેળાએ તેમની પાસે બેસી તેમને ભાવથી જમાડે. ગુરુદેવ ‘બહૂમા’ કરીને પ્રતિમાદેવીને બોલાવે.
શાન્તિનિકેતનમાં દરેક જણને ગુરુદેવ પાસે જવાની છૂટ. આ આશ્રમમાં દરેક ઘર બધાં માટે ખુલ્લું. ગમે તે આંગણે ગમે તે સમયે જાઓ સત્કાર મળે. કાંઈ ફળ, કાંઈ મીઠાઈ મહેમાનને ધરશે.
ગુરુદેવ ‘ભોર બેલાએ’ – મળસ્કે ચાર વાગ્યા પહેલાં જાગતા. થોડા કલાક પૂર્વ તરફ મોઢું રાખી જાણે જાગતી કુદરતના પ્રાણને નિહાળતા. પછી લખવા બેસતા. લીનાબેન શાન્તિનિકેતન હતાં તે દિવસોમાં ગુરુદેવ લખવામાં ખૂબ મશગૂલ હતા. થોડા જ સમયમાં બનારસ, લાહોર વગેરે વિદ્યાપીઠોમાં વ્યાખ્યાન આપવા જવાના હતા તેથી વ્યાખ્યાનોની પૂર્વતૈયારીમાં રોકાયેલા હતા. પંચોતેર વર્ષના વૃદ્ધયુવાન કલાકોના કલાકો અડગ આસને જે રીતે કામ કરતા તે કોઈને પણ શરમાવે. નવું કાવ્ય કે લખાણ તૈયાર થાય ત્યારે ગુરુદેવ ‘ઉત્તરાયણ’ના ચોકમાં એકાદ સાંજે વાંચી સંભળાવતા. એમને સાંભળવા આશ્રમવાસીઓ અને મહેમાનો એકઠા મળતા.
‘કોનાર્ક’માં ગુરુદેવ એકલા રહેતા. સાંજે ‘ઉત્તરાયણ’માં ફકત જમવા આવતા. કહેતા: ‘ઉત્તરાયણ’માં દિવસમાં એક વાર આવું છું ત્યારે જ ચેન પડે છે.
ખાવાની બાબતમાં ગુરુદેવને હંમેશાં નવા પ્રયોગો કરવાનું ગમતું. એ દિવસોમાં ગુરુદેવે બધું જ કાચું ખાવાનું શરૂ કર્યું હતું. થોડા વખત પહેલાં કોઈ પંજાબી પહેલવાન આવ્યો હતો. તે ફકત લીમડાનાં પાન પર જ જીવતો. તેથી ગુરુદેવે પણ લીમડાનો રસ અને લીમડાનાં કાચા પાંદડાં ખાવાનું શરૂ કર્યું હતું. રાઈનાં કાચા પાંદડાં પણ ગુરુદેવ સારા પ્રમાણમાં ચાવી જતા. માથામાં ઝણઝણ થાય અને આંખમાં પાણી ભરાય તોય પાંદડાં ચાવ્યે જ જતા.
જમ્યા પછી ‘ઉત્તરાયણ’ના દીવાનખાનામાં બેસતા. બીજા વિદ્યાર્થીઓ પણ આવતા. ગુરુદેવ એક ઊંચી ખુરશી પર બેસતા. તેમની આસપાસ સૌ કોઈ ટોળે મળતા. પછી પોતાનું એક પુસ્તક લઈ તેમાંથી પોતાનાં ગીતો સૌ શ્રોતાઓને પ્રેમથી અને ધીરજથી શીખવતા. પહેલાં આખુંય ગીત પોતે ગાઈ જતા. પછી એક કડી પોતે ગાતા અને શ્રોતાઓ ઝીલતા. લીનાબેનને બંગાળી બરાબર સમજાતું નહીં તેથી પુસ્તકની બીજી એક નકલ ગુરુદેવ એમને આપતા અને ગીતનો અર્થ સમજાવતા. રાત્રે એક બે કલાક આ રીતે પસાર કરીને ગુરુદેવ ઘેર પાછા ફરતા.
ગુરુદેવ પ્રયોગના શોખીન હતા. આ શોખમાં બાળકના જેવો ઉત્સાહ ને અધીરાઈ દાખવતા. ગુરુદેવના ઘરના રાચરચીલામાં હેરફેર થયા કરતી. એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ વસ્તુઓ બદલાયા કરતી. એક દિવસે સિમેન્ટનો ખાટલો બનાવવા મરજી થઈ. એક ખાટલો તરત જ બનાવવામાં આવ્યો. તેના પર બેત્રણ દિવસ સૂતા. પછી એ ખાટલો બહારના બગીચાના એક ખૂણામાં ધકેલાઈ ગયો. પહેલાં એમણે ‘ઉત્તરાયણ’ બાંધ્યું પણ તે બહુ મોટું લાગવાથી પાસે જ ફિલૉસૉફર્સ ટૅવર્ન સમું ‘કોનાર્ક’ બાંધ્યું. તે પણ મોટું લાગ્યું એટલે એની પાસે ‘શ્યામલિ’ (શ્યામ બાલિકા) નામની કાળી માટીની નાનકડી બીજી એક મઢૂલી બાંધવી શરૂ કરી. તેમના અમીરી શોખો આ રીતે ફકીરી તરફ વળતા જતા હતા. ‘શ્યામલિ’માં તેમનો અભ્યાસખંડ ઠંડક માટે પકવેલા માટલાની દીવાલોનો બનાવેલો હતો. જેટલી વાર લીના મંગળદાસ એમને મળવા જતાં એટલી વાર ગુરુદેવ કહેતા: ‘મારી માટીની આ મઢૂલી બંધાશેને એટલે હું ત્યાં જઈશ. ત્યાં હું મારાં દિવાસ્વપ્નો સેવીશ. લોકોને આવવા મના કરીશ. ગભરાતી ના, હું તને મના નહીં કરું. જગતના કોલાહલથી પર એવું એકાંત નિવૃત્ત જીવન વિતાવીશ. મારી મરજી પ્રમાણે કરીશ. ગુલામ નહીં રહું. મારા સમયનો માલિક હું જ બનીશ.’
ગુરુદેવના મકાનમાં ત્રણ-ચાર ઓરડા પસાર કરીને જે ઓરડો આવે તેની બધી દીવાલો પર કબાટ જડ્યાં હતાં. તે કબાટોમાં ચિત્ર, સંગીત, લલિત કળા, સાહિત્ય, તત્ત્વજ્ઞાન, ઈતિહાસ, રાજકારણ, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, ભૂગોળ, જીવશાસ્ત્ર વગેરે દરેક કળા અને વિજ્ઞાન શાખાપ્રશાખાનાં જૂનાં અને નવાં પુસ્તકોનો ભંડાર હતો. આ દરેક પુસ્તકને ગુરુદેવ ઓળખતા. આ વાચન સિવાય રોજ તે છાપું વાંચવાનું ચૂકતા નહીં. વર્તમાનની પ્રત્યેક હિલચાલથી વાકેફ રહેતા.
નવાઈ જેવું તો એ કે જેઓ ઘણું કરે છે તેઓ વધારે કરી જાણે છે. ‘મને સમય નથી’ તેવી ફરિયાદ તેઓની નથી. સત્ય માટેની તીવ્રતા અને આવેશ સીધે રસ્તે લઈ જવા છતાં તેમની મહાનતા માર્ગમાં આવતા સૌંદર્યને જોવાનું ચૂકતી નથી. પોતાના જીવનકાર્યને જાળવવા છતાં કોઈ પણ માણસ સાથે વાત કરવા, કોઈ માંદાની ખબર અને સારવાર કરવા અને પત્રો લખવા પણ તેઓને વખત મળે છે. તેઓ ‘માણસ’ મટી જતા નથી. બીજાની નાનામાં નાની લાગણીને જાણે તેઓ જાતે અનુભવતા ન હોય! બધા કામને પહોંચી વળવા માટે અનેક મદદનીશ અને હજૂરિયા, સેક્રેટરી અને ઑફિસોના દબદબાભર્યા દેખાવ ગુરુદેવને ત્યાં દેખાતા નહીં.
ગુરુદેવ કહેતા કે આ છેલ્લા છએક માસથી વૃદ્ધાવસ્થાનાં ચિહ્ન જણાવા લાગ્યાં હતાં. તેમની યાદશક્તિ ઘણી તીવ્ર હતી પણ હવે એમને નવા બનાવો યાદ રહેતા નહોતા. ભૂતકાળમાંનાં સંસ્મરણો પણ સ્મૃતિપટ પરથી ભૂંસાતાં જતાં હતાં. કદી કદી જોવા – સાંભળવાની પણ તકલીફ નડતી.
લીનાબેને એમને પૂછેલું કે, ‘તમારું મન તો હજુ તદ્દન યુવાન છે. તમારું શરીર સુદૃઢ લાગે છે. આ તંદુરસ્તીની ગુપ્ત ચાવી શી છે?’
‘નિયમિત સંયમી જીવન’, ગુરુદેવે તેમની રીત પ્રમાણે આંખો નીચી રાખીને મંદ હાસ્ય સાથે કહ્યું હતું, ‘તે મારી તંદુરસ્તીની ચાવી છે.’
ગુરુદેવે એક દિવસે વર્ડઝવર્થનાં કાવ્યો સંભળાવીને છેવટે લીના મંગળદાસને કહ્યું હતું: ‘પોતાને કઈ ચીજમાં ખરેખરી આવડત છે તેનું જ્ઞાન ઘણાને આખીયે જિંદગીમાં કદી થતું નથી. બીજા કેટલાકને પોતાની બક્ષિસનું જ્ઞાન ઘણી મોટી ઉંમરે થાય છે. નાની વયે તેનું જ્ઞાન થવું તે મોટું અહોભાગ્ય છે. જેમાં આપણને બક્ષિસ હોય તેમાં આપણી બધી શક્તિ રેડી તેનો વિકાસ આપણે કરવો જોઈએ.’
આટલું કહીને એમણે ધીમા સ્વરે ઉમેર્યું હતું:
‘મારો અંત આવી પહોંચ્યો છે. મૃત્યુ આવશે ત્યારે હું શાંતિથી મરીશ. મેં જીવનને ચાહ્યું છે અને મેં તેના સૌન્દર્યને પૂજ્યું છે.’
આજનો વિચાર
જો તું રડતો રહીશ કે તારા જીવનમાંથી સૂર્ય જતો રહ્યો છે તો તારી આંખમાંના અશ્રુઓને કારણે તું તારાઓ પણ નહીં જોઈ શકે.
– રવીન્દ્રનાથ ટાગોર
• • •
( સૌરભ શાહના આવા સેંકડો લેખો વાંચવા Newspremi.comના આર્કાઇવ્ઝનો લાભ લો. સૌરભ શાહના રોજેરોજ લખાતા લેખોની જાણકારી મેળવવા વૉટ્સઍપ નંબર 090040 99112 પર તમારું નામ મોકલીને સૌરભ શાહના ગ્રુપમાં જોડાઈ જાઓ.)
• • •
વાચકો જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો એક માત્ર આર્થિક આધાર છે : સૌરભ શાહ
નવા કૅલેન્ડર વર્ષનો આરંભ થઈ ગયો છે. આપ સૌનું 2024નું વર્ષ શુભદાયી અને સુખદાયી નીવડે. આ વર્ષે બે દિવાળી આવે છે તે યાદ રાખશો. આસોની અમાસે તો ખરી જ, 22 જાન્યુઆરીએ પણ દીપોત્સવ છે જે 500 વર્ષ રાહ જોયા પછી ઉજવાશે.
મારા દરેક લેખ સાથે સ્વૈચ્છિક આર્થિક સહયોગ માટેની આ અપીલ આપને મોકલવા પાછળ સજ્જડ કારણો છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ માત્ર અને ફક્ત વાચકોના સપોર્ટથી ચાલે છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ની આર્થિક બાબત સંભાળવા માટેનો સોર્સ એક જ છે— તમે.
જે મીડિયાને વાચકો સિવાયની વ્યક્તિઓનો આર્થિક ટેકો હોય તે મીડિયા સ્વતંત્ર ન હોઈ શકે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ માત્ર અને ફક્ત વાચકોના સપોર્ટથી ચાલે છે. અને એટલે જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ શત પ્રતિશત સ્વતંત્ર છે, અહીં કોઈના ય દબાણ હેઠળ નથી લખાતું.
દેશ માટે, સમાજ માટે અને ભારતીયો માટે જે સારું છે અને સાચું છે એનો પક્ષ લેવા માટે ‘ન્યુઝપ્રેમી’ વખણાય છે.
વાચકો જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો આર્થિક આધાર છે. એટલે જ આ અપીલ આપને મોકલાતી રહે છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ તમારા સ્વૈચ્છિક‐વોલન્ટરી આર્થિક સપોર્ટને કારણે ચાલે છે અને દેશ-વિદેશના ગુજરાતીઓ સુધી પહોંચે છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ પર પોસ્ટ થતાં રોજે રોજનાં લખાણો અને અહીંના સમૃદ્ધ આર્કાઇવ્ઝનું સંપૂર્ણ મટીરિયલ તમામ વાચકો માટે વિનામૂલ્યે ઉપલબ્ધ છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’નાં લખાણો વાંચવા માટે ન તો કોઈ લવાજમ ભરવું પડે છે, ન અહીં કોઈ મનીવૉલ ખડી કરેલી છે કે આટલી રકમ ભરો તો જ આગળ વાંચવા મળે. અહીં બધું જ બધા માટે એકસરખા પ્રેમથી વિનામૂલ્યે પીરસાય છે. આ જ રીતે કારભાર ચાલતો રહે તે માટે ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો થોડોક ભાર તમે પણ તમારી શક્તિ, તમારા સંજોગો તથા તમારા ઉત્સાહ મુજબ ઉપાડતા રહો તો સારું છે.
આ બધી જ વાતો ‘કટિંગ ચા’ સિરીઝમાં થઈ ગઈ છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ અને વન પેન આર્મી વિશેની આઠ પાર્ટની ‘કટિંગ ચાય’ સિરીઝ જો તમે હજુ સુધી વાંચી ન હોય તો જરૂર એના પર નજર ફેરવી લેશો. (https://www.newspremi.com/cutting-chai-series-all-articles/)
તમારું અમુલ્ય કૉન્ટ્રિબ્યુશન મોકલવા માટે બૅન્ક એકાઉન્ટ વગેરેની વિગતો આ રહી:
જીપે, પેટીએમ, બૅન્ક ટ્રાન્સફરની વિગતો:
BHIM, PhonePe, G pay-
UPI ID : hisaurabhshah@okaxis
Net Banking / NEFT / RTGS-
Bank of Baroda
A/c name: Saurabh Ashvin Shah
A/c type : Savings
A/c No. : 33520100000251
IFSC Code : BARB0POWBOM
(fifth character is zero)
Branch Pin Code : 400076
તમામ વાચકોને વિનંતિ કે તમારો આભાર માની શકાય એ માટે એક સ્ક્રીનશૉટ 9004099112 પર મોકલી આપશો.
આ નાનકડી વાત યાદ રાખશો: સારું, સાચું, સ્વચ્છ, સંસ્કારી અને સ્વતંત્ર પત્રકારત્વ જે સમાજને જોઈએ છે એ કામ સમાજની દરેક વ્યક્તિના આર્થિક ટેકાથી જ થવાનું છે.
તમે સ્વૈચ્છિક સહયોગ મોકલવાની ઇચ્છા રાખતા હો તો આને નમ્ર રિમાઇન્ડર ગણશો.
જેઓ આ અપીલને પ્રતિસાદ આપતા રહ્યા છે તેમ જ જેઓ નિયમિતપણે ઉદાર દિલથી હૂંફાળો પ્રતિસાદ આપી રહ્યા છે તે સૌ વાચકોનો હ્રદયપૂર્વક આભાર.
સ્નેહાધીન,
સૌરભ શાહ
9004099112
(WhatsApp message only please. Kindly do not call).
• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો
