પૈસાના હિસાબની ડાયરી રાખી, સમયના હિસાબની ડાયરી રાખી?

તડકભડક: સૌરભ શાહ

(રવિવાર, ૯ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮, સંસ્કાર પૂર્તિ,  ‘સંદેશ’)

આજે રિક્શા પાછળ તમે કેટલા પૈસા ખર્ચ્યા, શાકભાજી કેટલાનું લાવ્યા, પિક્ચરની ટિકિટો કેટલામાં આવી, મહિનાના પ્રથમ સપ્તાહમાં દૂધનું બિલ કેટલું થયું, કરિયાણાવાળાનું બિલ, બાળકોની સ્કૂલ ફી વગેરે બધો જ ખર્ચ હિસાબની ડાયરીમાં લખ્યો. અલમોસ્ટ બધાએ લખ્યો. જેમને ખર્ચ લખવાની ટેવ નથી એમણે રોજેરોજનો હિસાબ લખવા માટે ડાયરી લઈ આવવી જોઈએ. નવું વર્ષ શરૂ થઈ ગયું છે અથવા થઈ રહ્યું છે. ડિપેન્ડ્સ કે તમારૂં વર્ષ કારતકથી શરૂ થાય છે કે જાન્યુઆરીથી. અમારૂં તો કારતકથી શરૂ થાય છે.

પૈસા કોને આપ્યા, ક્યાંથી આપ્યા, કોની પાસેથી કેટલા લેવાના બાકી-આપવાના બાકી આ બધાનો હિસાબ રાખવાનો પ્રથમ ફાયદો એ કે આ પૈસાનો પૂરેપૂરો ટ્રૅક તમારી પાસે રહે. હિસાબ રાખવાથી તમારા ખર્ચને તમે ઘટાડી શકશો કે નહીં એની ખબર નથી, બચત વધારી શકશો કે નહીં એની ખબર નથી પણ પૈસાને વેડફાતા બચાવીને એ જ પૈસાનો વધારે સારો ઉપયોગ જરૂર કરી શકીશું. વધારે સારો ઉપયોગ એટલે કોઈ મોટી મોટી વાતો કરવી નથી. સાવ સામાન્ય વાત છે. ફિલ્મ જોવા તમે મલ્ટીપ્લેક્સમાં ગયા અને બે-ચાર જણ વચ્ચે ઈન્ટરવલમાં પાંચસો-હજાર રૂપિયા પૉપકૉર્ન જેવી સાવ ફાલતુ ચીજ પાછળ વાપરી નાખ્યા. આ જ રકમમાં બહાર કોઈ સારી જગ્યાએ પેટભરીને સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓ ખાઈ શકાય એમ છે એવું જ્ઞાન તમે જો નિયમિત હિસાબ લખતા હશો તો થશે. દેખાદેખીથી કે લાલચમાં આવીને તહેવારો પ્રસંગે મૉલના આંટાફેરા કરીને કુટુંબનાં કપડાં–શૂઝ-ઍસેસરીઝ પાછળ દસ-વીસ હજાર રૂપિયા ખર્ચી નાખ્યા છે એવું તમને હિસાબ લખવાથી જ્ઞાન થશે તો તમને વિચાર કરવાની તક મળશે કે આટલી જ રકમમાં આજુબાજુનાં કયાં સ્થળો એક્સપ્લોર કરી શકાય એમ છે. કુટુંબના સભ્યો પાસે એકબે શર્ટ-શૂઝ-ઍસેસરીઝ ઓછાં હશે પણ જો સૌએ ભેગાં મળીને કચ્છનો રણોત્સવ અથવા ચોરવાડના દરિયાની અથવા ગીરના જંગલની અથવા સ્ટેચ્યુ ઑફ યુનિટી નિહાળવાની મઝા માણી હશે તો એ ક્ષણો જિંદગી આખી માનસપટ પર અંકિત રહેવાની. ખેર, ફરવા જવું જ એવું જરૂરી નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે પૈસાનો હિસાબ લખ્યો હશે તો તમે તમારી પ્રાયોરિટીમાં ફેરફાર કરી શકો એમ છો એવું જ્ઞાન તરત જ થશે.

આપણા જેવા નૉર્મલ લોકો જેમ પાઈએ પાઈનો હિસાબ રાખીએ છીએ એમ મોટા માણસો એમના જીવનના દરેક કલાકનો, ના-કલાક નહીં-દરેકે દરેક મિનિટનો, હિસાબ રાખતા હોય છે. મોદીથી મોરારિબાપુ સુધીના અને અંબાણીથી અમિતાભ બધા સુધીના તમામ મહાનુભાવો એમના સમયના વપરાશની બાબતમાં અતિ સાવધ હોય છે. આપણે જેમ ઘરમાં નવું ફ્રિજ કે ટીવી કે એવું કંઈ પણ લેવું હોય તો સો વાર વિચાર કરીને ખર્ચ કરીએ છીએ એમ તેઓ પણ પોતાનો સમય ક્યારેય આડેધડ નથી વાપરતા. દેશ અને દુનિયાના આવા હજારો મહાનુભાવો મોટા બની ગયા અને આપણે જ્યાં છીએ ત્યાં જ રહી ગયા એનું એક મુખ્ય કારણ એ કે આપણે આપણી હિસાબની ડાયરીમાં પૈસા ક્યાં ખર્ચીએ છીએ એ જ લખ્યું, સમય ક્યાં ખર્ચાય છે એ લખ્યું જ નહીં. અને નથી લખ્યું એટલે આપણને ખબર જ નથી કે ગયા મહિને કે એના આગલા મહિને આપણે ક્યાં કેટલો સમય વેડફ્યો છે. પૈસાનો હિસાબ તો કદાચ, હિસાબની ડાયરીઓ સાચવી હશે તો બે-પાંચ-દસ વર્ષ પહેલાંનો પણ મળી આવશે. પણ બે-પાંચ-દસ દિવસ પહેલાં તમે સમય કેવી રીતે વાપર્યો, ક્યાં વાપર્યો અને કેટલો વેડફ્યો તેનો હિસાબ નહીં મળે.

જાડો હિસાબ હશે. આજે સવારથી રાત સુધીમાં આટલા કલાક ભણવામાં/કૉલેજમાં/દુકાન સંભાળવામાં/ઑફિસમાં વગેરેમાં ગયા, બાકીનામાંથી કેટલાક જમવામાં, કેટલાક ન્હાવા-ધોવામાં અને કેટલાક કસરત-યોગ-પ્રાણાયમ કરવામાં ગયા. પણ આવા જાડા હિસાબથી કંઈ વળવાનું નથી. એમ તો દર મહિને ઘરખર્ચમાં ઍવરેજ કેટલા રૂપિયા ખર્ચાય છે તેની તમને ખબર જ છે છતાં તમે ઝીણી ઝીણી બાબતોનો હિસાબ રાખો છો કારણ કે તો જ તમને પ્રાગટ્ય થાય છે કે રોજ રિક્શાનું મિનિમમ ભાડું ખર્ચીને બસ સ્ટેશન કે રેલ્વે સ્ટેશન જઉં છું એને બદલે એટલું નાનકડું અંતર ચાલી નાખું તો દર મહિને હું એક પુસ્તક ખરીદી શકું એમ છું.

સમયની બાબતમાં ઝીણો હિસાબ રાખવાની ટેવ પડી હશે તો જ મહાનુભાવો જે કક્ષાનાં કામો કરે છે તે કરી શકીશું. સમયનો હિસાબ રાખવા માટે પ્લાનર વગેરે જેવી ડાયરીઓ તો મળે જ છે પણ મારા હિસાબે એ અધૂરી છે. સમયનો ચોક્કસ હિસાબ રાખવો હોય તો દરેક કલાક અને પ્રીફરેબલી દર અડધો કલાક દર્શાવાયો હોય એવાં ખાનાંવાળી ડાયરી જોઈએ જે બજારમાં મળતી નથી. ચોવીસ કલાકના દિવસને ૨૪ કે ૪૮ ખાનામાં વહેંચવાની વાત છે. ગૂગલ સર્ચ કરવાથી એવી તૈયાર ટેમ્પલેટ મળી ગઈ. અન્યથા કમ્પ્યુટર પર જાતે પણ તૈયાર કરી લેવાય – એક્સેલ શીટની મદદથી કે બીજી કોઈ રીતે. આ કવાયત આરંભમાં જ કરવી પડશે, એક વખત ટેવ પડી ગયા પછી સ્ટાન્ડર્ડ પ્લાનરવાળી હાથવગી ડાયરીઓથી કામ ચાલી જશે. પણ એ પહેલાં ૨૪ કલાકને ૨૪/૪૮ ખાનામાં વહેંચી દે એવો કોઠો તૈયાર કરીને એના એ-થ્રી સાઈઝના મહિનો ચાલે એટલા પ્રિન્ટાઆઉટ કાઢી લેવાનાં. પછી રોજેરોજ દરેક અડધો કલાક દરમ્યાન તમે શું (કે શું શું) કર્યું તેની વિગતો કોઈ વાંચવાનું નથી એવા ભરોસા સાથે લખવાની જેથી એમાં ગોબાચારી કરવાનું મન ન થાય. ઑફિસમાં બેઠાં બેઠાં કેટલો વૉટ્સઍપ પર માથાપચ્ચી કરી કે ફેસબુક પર કોની સાથે ગાળાગાળી કરી તે પણ લખવાનું. ટીવી પર સર્ફિંગ કરવામાં, છાપાંનાં પાનાં ઉથલાવવામાં, પડોશી સાથે પંચાત કરવામાં, ખાવામાં, ‘પીવામાં’ અને દરેક પ્રવૃત્તિમાં કેટલો સમય ગાળ્યો તે લખવાનું. અભ્યાસ કરવા માટે બપોરે ૨ થી સાંજના ૭ સુધી લાયબ્રેરીમાં ગયા એવું લખીને હાથ ઊંચા નહીં કરી દેવાના. દરેક અડધો કલાકના ખાનામાં પ્રામાણિકતાપૂર્વક વિગતો લખવાની કે ૩.૩૦ થી ૪.૦૦ પેલી મળી ગઈ એટલે કેન્ટીનમાં કૉફી પીવા લઈ ગયો કે પછી ઈકોનોમિક્સનું વાંચતાં વાંચતાં પન્નાલાલ પટેલની નવલકથા હાથમાં આવી ગઈ તો ચાર પ્રકરણ એનાં વાંચી નાખ્યાં.

સમયની બાબતમાં ચોકસાઈથી વર્તવું હશે તો પહેલાં આ રીતનો ઝીણો હિસાબ રાખતાં શીખવું પડશે. પૈસાનો હિસાબ તો નહીં રાખો તોય કુદરત તમને થપ્પડ મારીને એ બાબતમાં તમારી સાન ઠેકાણે લાવશે – તમારી પાસે પૈસા ખૂટી પડશે એટલે તરત અક્કલ આવી જશે કે ક્યાં ખોટી રીતે પૈસા વેડફી રહ્યા છો. પણ સમય તો તમને રોજેરોજ ૨૪ કલાકનો મળતો જ રહેવાનો છે. ગઈકાલે તમે ગમે એટલો વેડફ્યો હશે તો પણ આવતી કાલે નવા નક્કોર ૨૪ કલાક મળવાના જ છે. તમને લાગ્યા કરશે કે તમારી પાસે સમય જ સમય છે એટલે તમે એના વેડફાટ પ્રત્યે સભાન નથી થતા.

પૈસા નથી ખર્ચતા ત્યારે એની બચત થાય છે જેને તમે ગમે ત્યારે વાપરી શકો છો, જેને ઈન્વેસ્ટ કરીને તમે એમાં વૃદ્ધિ કરી શકો છો, તમે એને સંકટ સમયની સાંકળ તરીકે મૂકી રાખીને માનસિક સલામતી મેળવી શકો છો.

સમયનું એવું નથી. જે સમય તમે નથી વાપરતા કે નથી વાપરી શકતા એને તમે બચાવી શકતા નથી, એનો સંગ્રહ કરી શકતા નથી. ૩૦ વર્ષની ઉંમરે બચાવેલો સમય મને ૭૫ વર્ષની ઉંમરે વાપરવામાં કામ આવશે એવી કોઈ ગોઠવણ કુદરત તમને કરવા નહીં દે.

જે સમય રોજેરોજ આપણા હાથમાં મૂકાય છે તેના ચોવીસે ચોવીસ કલાકને આપણે એક જ દિવસમાં વાપરી નાખવાના છે. રાધર દરેક કલાક, દરેક મિનિટ, દરેક સેકન્ડ – જેમ મળતા જાય એમ તરત જ એને વાપરી નાખવાના હોય છે. પહેલી તારીખે પગાર આવ્યો તે પાંચમી કે પંદરમીએ વપરાશે તો ચાલશે. સમયની બાબતમાં પાંચ-પંદર દિવસ તો શું પાંચ-પંદર સેકન્ડનો વિલંબ પણ કરી શકાતો નથી. માટે પહેલેથી જ નક્કી કરી રાખવું કે આ જે મિનિટ આવી રહી છે તેને કેવી રીતે વાપરવી છે. અને એ મિનિટ ખોટી રીતે ખર્ચાઈ ન જાય, એનો ઉપયોગ જિંદગીમાં ટોચની પ્રાયોરિટી ધરાવતા કામોમાં થાય એની આદત પડે એ માટે પૈસાની જેમ જ સમયનો ઝીણો હિસાબ રાખતાં આવડી જવું જોઈએ. પહેલી તારીખ, ગુરૂવાર, પૂનમ કે અગિયારસનાં મુહૂર્તની રાહ જોવાને બદલે આજથી જ હિસાબ રાખવાનું શરૂ કરીએ. અત્યારથી જ.

પાન બનાર્સવાલા

જિંદગીમાં સમયનું બહુ મહત્વ છે એવું નથી, જિંદગીમાં સમયનું જ મહત્વ છે.
-અજ્ઞાત