રાજુ ગાઈડનું બાળપણ

ગુડ મૉર્નિંગ – સૌરભ શાહ

આર. કે. નારાયણની અંગ્રેજીમાં લખાયેલી નવલકથા ‘ધ ગાઈડ’ આપણને યાદ છે દેવ આનંદની ફિલ્મ ‘ગાઈડ’ને કારણે, ફિલ્મનાં ગીતો વહીદા રહેમાન અને વિજય આનંદના ડિરેક્શનને કારણે. ખૂબસુરત ફિલ્મ છે. પણ ઓરિજિનલ નવલકથા એથીય વધારે ખૂબસુરત છે. નવલકથાને ફિલ્મના માધ્યમમાં લઈ જવા માટે ઘણું બધું જતું કરવું પડે, થોડું ઘણું ઉમેરવું પડે અને કેટલુંક ટૂંકાવવું પડે, કૉમ્પ્રેસ કરવું પડે તો કેટલીક બાબતમાં લાઉડનેસ ઉમેરવી પડે. આર્ટ અને ક્રાફ્ટનો ઉત્તમ સંગમ થયા પછી જ આવી કૃતિ બની શકે.

‘ગાઈડ’ ફિલ્મ તો તમે જોઈ છે. કોઈએ ના જોઈ હોય તો આજે જ નવી સીડી/ ડીવીડી ખરીદીને જોઈ શકે. પણ આ ફિલ્મ જોનારા કરોડો દર્શકોમાંથી બહુ ઓછા રસિયાઓએ નવલકથા વાંચી હશે.

નવમા કે દસમા ધોરણના વૅકેશનમાં ‘ગાઈડ’નો હિન્દી અનુવાદ હાથમાં આવ્યો અને વાંચ્યો. ફિલ્મ ૧૯૬૫-૬૬માં રિલીઝ થઈ ચૂકેલી. ગણોને આઠ-નવ વર્ષ પહેલાં. ફિલ્મનાં ગીતો બહુ સાંભળવા મળતા. પણ ફિલ્મ હજુ સુધી જોવાઈ નહોતી જે કૉલેજકાળમાં જોઈ. એ જમાનામાં દેવ આનંદ વીક, ગુરુદત્ત વીક ચાલતાં. લૅમિંગ્ટન રોડ પરના ભવ્ય ‘મિનરવા’માં એક અઠવાડિયા સુધી રોજ મૉર્નિંગ શોમાં દેવ આનંદ વીક હતું. મૅટિનીથી નાઈટ સુધીના ચાર શોઝમાં ‘શોલે’ ચાલતી. મૅટિની પહેલાંના મૉર્નિંગ શોમાં સાવ સસ્તા ભાવની ટિકિટમાં એક અઠવાડિયામાં દેવ આનંદની સાત ફિલ્મો જોયેલી. બધી બ્લેક ઍન્ડ વ્હાઈટ, એક ‘ગાઈડ’ સિવાય. અને દાદરના ‘કોહિનૂર’ સિનેમામાં ગુરુદત્ત વીક લાગેલું. ‘પ્યાસા’, ‘કાગઝ કે ફૂલ’ અને ‘સાહેબ બીબી ઔર ગુલામ’ સહિતની ગુરુદત્તની સાત ફિલ્મો જોઈ નાખેલી.

આર. કે. નારાયણની ‘ધ ગાઈડ’ અંગ્રેજીમાં તો ઘણા સમય પછી વાંચી. એ વાંચ્યા પછી નારાયણની ‘સ્વામી ઍન્ડ હિઝ ફ્રેન્ડ્ઝ’ સહિતની ફિક્શન્સ તેમ જ એમનાં કેટલાંક લેખ સંગ્રહો પણ વાંચ્યા. રાસિપુરમ કૃષ્ણસ્વામી ઐય્યર નારાયણસ્વામી એમનું આખું નામ. રાસિપુરમ વતનનું ગામ, કૃષ્ણસ્વામી પિતાનું અને ઐય્યર જ્ઞાતિ. અલમોસ્ટ ‘આધાર’ કાર્ડ જેવી આઈડેન્ટિટી સાઉથ ઈન્ડિયન નામોમાં પ્રગટ થતી હોય છે. લક્ષ્મણસ્વામી એમના છોટાભાઈ. પૉપ્યુલરની નોન એઝ આર.કે. લક્ષ્મણ, ધ કાર્ટૂનિસ્ટ.

ફિલ્મમાં જે જે વાતો લેવાઈ નથી, લઈ શકાઈ નથી કે ફિલ્મના માધ્યમ માટે બિનજરૂરી કે અપ્રસ્તુત ગણીને ચાળી નાખી હોય એવી વાતો કરવી છે. ઘણી સરસ સરસ વાતો છે. ક્યારેક લાગે કે આ તમામ છૂટી ગયેલી વાતોને સમાવી લઈને ફરી એકવાર ‘ગાઈડ’ બનવી જોઈએ – વેબસિરીઝ તરીકે. પણ દેવ આનંદનો ચાર્મ, વહીદાજીનું ગ્લેમર તથા શૈલેન્દ્ર અને એસ. ડી. બર્મનનાં ઈમ્મોર્ટલ ગીતો એમાં ન હોય એને લીધે એ વેબ સિરીઝ કદાચ ફિક્કી લાગે. પણ મૂળ નવલકથાની હવે તમને જે વાંચવા મળશે તે વાતો તમને ખાતરી કરાવશે કે ‘ગાઈડ’ ફિલ્મમાં જે જબરજસ્ત પ્લસ પોઈન્ટ્સ તમને ગણાવ્યા તેને કૉમ્પેન્સેટ કરી શકે એવી રસીલી વાતો ઉમેરવાથી વેબ-સિરીઝ ફ્ક્કિી નહીં લાગે.

નવલકથાનો ઉઘાડ જેલની બે વર્ષની સજા કાપીને નીકળતા રાજુ ગાઈડથી નથી થતો. પહેલો જ સીન રાજુ પેલા અજાણ્યા ગામમાં આવી ગયાનો છે (જ્યાં એની અનિચ્છાએ એને સાધુ માની લેવામાં આવે છે). ભોલા સાથેની થોડીક વાતચીત પછી આ નાનકડો સીન પૂરો થાય છે. ભોલાનું નામ નૉવેલમાં વેલાન છે. આ પહેલા સીન રાજુની અનાયાસે વેલાન સાથે ઓળખાણ થઈ જાય છે.

બીજો સીન નજીકના ભૂતકાળના ફલૅશબેકનો છે. વેલાનને મળતા પહેલાં રાજુ જેલમાંથી છૂટ્યા પછી વાળંદની દુકાને શેવ કરાવી રહ્યો છે. વાળંદ વાતોડિયો છે. દાઢી કરતાં કરતાં રાજુને પૂછે છે: ‘દોઢ-બે? કેટલા વરસની સજા કાપી?’

રાજુને નવાઈ લાગે છે: આને કેવી રીતે ખબર કે હું જેલમાંથી આવું છું. અને કેટલાં વરસની એનો પણ એને અંદાજ છે, આવું કેવી રીતે બને?

વાળંદ ફોડ પાડે છે કે જેલનું મકાન વટાવ્યા પછી સૌથી પહેલી આ જ દુકાન છે. બધા કેદીઓ અહીં જ દાઢી કરાવીને પોતપોતાને ગામ જતા હોય છે.

પણ દોઢ-બે વરસનો અંદાજ?

વાળંદ રાજુને કહે છે કે તેં કોઈ ખૂનબુન કર્યું હોય એવું લાગતું નથી. ખૂન માટે અધૂરા પુરાવાઓ હોય તોય કમસે કમ સાત વર્ષની પડે. કોઈ મોટો આર્થિક ગોટાળો કર્યો હોય તોય સાત વર્ષે બહાર આવે. વીસ વર્ષથી હું આ ધંધામાં છું. તેં કોઈ મોટી છેતરપિંડી નથી કરી, નાનો મામૂલી ગુનો કર્યો છે એટલે તું દોઢ-બે વર્ષની સજા કાપીને બહાર આવ્યો હોઈશ.

પણ ખબર કેવી રીતે પડી?

સાત વર્ષ જેલમાં રહી આવેલાનો ચહેરો બદલાઈ જાય. એના મોઢા પરની રેખાઓ પરથી ખબર પડી જાય. તેં કોઈનું મર્ડર તો નથી જ કર્યું, તેં કોઈના પર રેપ કર્યો હોય એવું પણ નથી લાગતું, કોઈનું અપહરણ પણ નથી કર્યું, કોઈના ઘરને આગ પણ નથી ચાંપી – તારો ચહેરો કહી આપે છે.

રાજુ વાળંદને પૂછે છે કે તું જેલમાં જઈને કેદીઓના વાળ કાપવાનું કામ નથી કરતો? વાળંદ ના પાડે છે. એ કામ એણે પોતાના ભત્રીજાને સોંપી દીધું છે. કેમ? તો કહે: રોજ રોજ જેલમાં કોણ જાય?

રાજુ કહે છે: જેલ કંઈ બધા ધારે છે એટલી ખરાબ જગ્યા નથી, ઘણા સારા લોકો હોય છે ત્યાં.

તો જા ને ત્યાં જ પાછો, વાળંદ એની મજાક કરે છે અને ઉમેરે છે: બજારમાં જઈને કોઈનું ખિસ્સું કાપ એટલે પોલીસ તને ફરી ત્યાં જઈને મૂકી આવશે.

રાજુ પણ મજાકના મૂડમાં છે: ત્યાં યાર, રોજ સવારે પાંચ વાગ્યે ઊઠી જવું પડે. એ આપણને ના ફાવે!

દાઢી પૂરી થયા પછી રાજુના ચકમકતા ચહેરાને જોઈને વાળંદ અસ્ત્રો બાજુએ મૂકતાં કહે છે: ‘લે, મહારાજા જેવો લાગે છે તું.’

પાછો વર્તમાન. વેલાન (ભોલા) સાથેની થોડીક વાતચીત.

અને હવે રાજુ પોતાના બાળપણની યાદોમાં ખોવાઈ જાય છે.

માલગુડી એનું વતન. આર. કે. નારાયણે સર્જેલું આ કાલ્પનિક નગર હવે તો સાહિત્યપ્રેમીઓમાં જગમશહૂર છે. ‘ગાઈડ’માં માલગુડીના સ્થાને ઉદયપુર બતાવેલું છે. ‘ગાઈડ’ ફિલ્મના અંગ્રેજી વર્ઝન સામે આર. કે. નારાયણનો ખૂબ મોટો વાંધો હતો. પણ કૉન્ટ્રેક્ટ કરીને બંધાઈ ગયેલા, પસ્તાયેલા. ‘લાઈફ’ મૅગેઝિનમાં ‘મિસગાઈડેડ ગાઈડ’ નામનો લેખ લખીને નારાયણે પોતાનો બળાપો વ્યક્ત કર્યો હતો. એમના એક નિબંધ સંગ્રહમાં એ છે.

‘ગાઈડ’નો પ્લોટ આખો તૈયાર કરીને નારાયણે એમના નવલકથાકાર મિત્ર ગ્રેહામ ગ્રીનને એ સંભળાવ્યો હતો અને પૂછ્યું હતું કે એન્ડમાં રાજુ ગાઈડને જીવતો રાખું કે…? ગ્રેહામ ગ્રીનના સૂચન મુજબ જ નારાયણે આ નવલકથાનો અંત રાખ્યો. અતિ કળાત્મક રીતે.

૧૯૫૬માં નારાયણ પહેલી વાર અમેરિકા ગયા. ત્યાં કૅલિફોર્નિયાના બર્કલી શહેરમાં એક હૉટેલમાં રહીને નૉવેલનો ફસ્ટ ડ્રાફટ થોડાક અઠવાડિયામાં જ લખી નાખ્યો. શરૂઆતમાં ટાઈપ કરીને લખવા માગતા હતા. બેઉ હાથની એક-એક આંગળીથી ટાઈપ કરતા. પણ મઝા ના આવી એટલે મહિના માટે ભાડે લીધેલું ટાઈપ રાઈટર ત્રણ જ દિવસમાં પાછું આપી દીધું. આખી નવલકથા પોતાના હસ્તાક્ષરમાં જ લખી. પછી એને ટાઈપ કરાવીને મઠારી અને ફાઈનલ વર્ઝનની મેનુસ્ક્રિપ્ટ એ પ્રવાસ દરમિયાન જ ત્યાંના પ્રકાશકને સોંપીને નવ મહિને ભારત પાછા આવી ગયા. ૧૯૫૮માં ‘ધ ગાઈડ’ પ્રગટ થઈ. નારાયણે પોતાની સૌથી પહેલી નવલકથા ‘સ્વામી ઍન્ડ હિઝ ફ્રેન્ડ્સ’ ૧૯૩૫માં લખી હતી – ઓગણત્રીસ વર્ષની ઉંમરે.

૧૯૮૭માં દૂરદર્શન પર પ્રસારિત થયેલી માલગુડી ડેઝ તમને યાદ હશે. એમાં નાનકડા સ્વામીની ચતુરાઈ, એની નિર્દોષ હરકતો તથા માલગુડીનું જે વાતાવરણ છે તે વાતાવરણ ‘ગાઈડ’ નવલકથામાં રાજુના બાળપણના દિવસોની વાતો વાંચતા તાજું થાય છે. વાતો બધી જ નવી છે, જુદી છે, પણ વાતાવરણ માલગુડીનું. કાલે એની વાત કરીશું તો તમને પણ લાગશે કે વેબ-સિરીઝ માટે એેમાં કેટલું રિચ મટીરિયલ છે.

આજનો વિચાર!

મારી પત્ની એટલી ઈન્ટેલિજન્ટ છે કે હું કંઈ બોલવા માટે મોઢું ખોલું એ પહેલાં જ એ કહી દેતી હોય છે કે તમે ખોટા છો!

– વૉટ્સએપ પર વાંચેલું.

એક મિનિટ

પત્ની: ઑફિસેથી આવીને સીધા ક્યાં ચાલ્યા?

બકો: ભજનસંધ્યા છે, ભક્તિગીતો સાંભળવા જઉં છું.

પત્ની: ચૂપચાપ દોસ્તારોની સાથે બારમાં જઈને દારૂ પીઓ. ખબરદાર ભજનસંઘ્યામાં ગયા છો તો…

( મુંબઇ સમાચાર : ગુરુવાર, 20 સપ્ટેમ્બર 2018)