પંચમે પૈસા કે ફેમ પાછળ દોડવાને બદલે પલાંઠી મારીને મા સરસ્વતીની સાધના કરી : સૌરભ શાહ

( લાઉડમાઉથ : ‘સંદેશ’, અર્ધ સાપ્તાહિક પૂર્તિ . ૪ જાન્યુઆરી ૨૦૨૩)

આપણો પ્રોબ્લેમ એ છે કે માણસની જીવતે જીવ કદર કરતા નથી, એની ટેલન્ટને બિરદાવતા નથી, એને સાચવતા નથી. અને એ મરી જાય ત્યારે એ કેટલો મહાન હતો, મારે એની સાથે કેટલા ગાઢ સંબંધ હતા એવું કહીને એના નામે ચરી ખાઈએ છીએ.

આયુષ્યભર જેનું સર્જન તમને ગમતું રહ્યું હોય તે સર્જનને સાચવવાની, એનું ડૉક્યુમેન્ટેશન કરવાની, એના સર્જન વિશેની ઝીણામાં ઝીણી વિગતોને લખીને કે ઑડિયો/વીડિયો સ્વરૂપે રેકૉર્ડ કરીને સાચવી લેવાની જવાબદારી તમારી છે. તમારી એટલે? એ સર્જકના ચાહકોની.

આજે પંચમતિથિ. રાહુલ દેવ બર્મન ૫૪ વર્ષની ઉંમરે ૧૯૯૪ની ચોથી જાન્યુઆરીએ આ દુનિયા છોડીને ચાલ્યા ગયા.

પંચમે ૩૩૧ ફિલ્મોમાં મ્યુઝિક આપ્યું જેમાંથી ૨૯૨ હિન્દી હતી. બાકીની ફિલ્મોમાંથી ૩૧ બંગાળી અને એમણે તેલુગુ, તમિળ, ઓરિયા તથા મરાઠી ફિલ્મોમાં પણ સંગીત આપ્યું. આજે એ હોત તો અમે મિત્રોએ એમને એક ડઝન ગુજરાતી ફિલ્મો માટે ક્યારના કરારબદ્ધ કરી લીધા હોત.

‘છોટે નવાબ’ ૧૯૬૧માં આવી. એમની પહેલી ફિલ્મ. કૅપ્ટન ક્લબ નામની જગ્યામાં મહેમૂદ ભાઈજાન આલાપથી ગીત શરૂ કરે છે અને ફ્રિલવાળા મૅક્સીમાં કટીલી હેલનજી (એ જમાનાની હેલનજી!) ચુલબુલ નૃત્ય શરૂ કરે છે. મતવાલી આંખોંવાલે ઓ અલબેલે દિલવાલે, દિલ તેરા હો રહેગા ગર તૂ ઈસે અપના લે… અને શૈલેન્દ્રએ લખેલું આ ધીરગંભીર ગીત પણ એ જ ફિલ્મનું: ઘર આજા ધિર આયે બદરા સાંવરિયા, મોરા જિયા ધક ધક રે ચમકે બિજુરિયા…

૧૯૬૧ની આ ફિલ્મ એટલે પંચમ કેટલા વર્ષના તે વખતે? માંડ બાવીસ પણ પૂરાં નહીં થયા હોય. વીસ-એકવીસની ઉંમરે સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે ફિલ્મ કરવી અને પહેલે જ ધડાકે આવું ઉમદા મ્યુઝિક આપવું. જિનિયસનું જ આ કામ.

પંચમ જિનિયસ કરતાં પણ કંઈક વિશેષ હતા. જિનિયસ એને કહીએ જે એક્સેપ્શનલી ઈન્ટેલિજન્ટ હોય અથવા જેનામાં ક્રિયેટિવ પાવર કે બીજી નૈસર્ગિક પ્રતિભાઓ હોય અથવા તો કોઈ પર્ટિક્યુલર બાબતમાં અસાધારણ સ્કિલ્સ હોય.

પંચમમાં આ બધું તો હતું જ. ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યું હતું. આ ઉપરાંત એમનામાં પલાંઠી મારીને મા સરસ્વતીની સાધના કરવાની સાત્ત્વિક વૃત્તિ હતી. પૈસા પાછળ કે ફેમ પાછળ દોડવાને બદલે પંચમ પોતાને મળેલા મા ના આશીર્વાદને વફાદાર રહીને સંગીત ક્ષેત્રે સતત નવી નવી ક્ષિતિજો શોધતા રહ્યા. એ વિના કોઈ માણસ એક જ વર્ષના અંતરે દમ મારો દમ અને ચિંગારી કોઈ ભડકે બનાવી શકે? કઈ રીતે એ એક જ વર્ષમાં ઓ મેરી જાં મૈંને કહા અને જિસ ગલી મેં તેરા ઘર ના હો બાલમા બનાવી શકે? કઈ રીતે? કોઈ સમજાવી શકશે મને? જિનિયસ હોવા પૂરતી જ પંચમની પ્રતિભા મર્યાદિત હોત તો આજે સંગીતપ્રેમીઓ એમનો આદર જરૂર કરતા હોત, આટલો બધો પ્રેમ ન કરતા હોત. એમનાં ગીતો સાંભળીને જે જનરેશન ઊછરી છે એમનાં સંતાનો અને એ સંતાનોનાં પણ સંતાનો પંચમના મ્યુઝિકને ચાહે છે. પંચમ એવા જિનિયસ હતા જેમનું સંગીત પાંચ દાયકા પછી પણ જીવંત છે. ‘તીસરી મંઝિલ’ (૧૯૬૬) કે ‘પડોસન’ (૧૯૬૮)નાં ગીતો આજે પણ એફએમ રેડિયોઝની જાન છે. ઈનફેક્ટ એફએમ ચેનલોનો અડધો ધંધો આર. ડી. બર્મનના મ્યુઝિક પર જ ચાલે છે. એટલું બધું રિલેવન્ટ, એટલું બધું ક્ધટેમ્પરરી મ્યુઝિક સર્જી ગયા એ.

૧૯૭૦, ૧૯૭૧ અને ૧૯૭૨— આર.ડી.નાં જ નહીં, હિન્દી ફિલ્મ સંગીતનાં પણ ઉત્તમ વર્ષો હતાં. કટી પતંગ, ધ ટ્રેન, કારવાં, અમર પ્રેમ, હરે રામ હરે કૃષ્ણ, સમાધિ, મેરે જીવન સાથી, અપના દેશ, લાખોં મેં એક, સીતા ઔર ગીતા, દો ચોર, બૉમ્બે ટુ ગોવા અને પરિચય. આ ફિલ્મો આ ત્રણ વર્ષ દરમિયાન આવી અને બધી ફિલ્મોમાં મ્યુઝિક આર.ડી.નું.

ઘણું ઘણું લખ્યું એમના વિશે, એમના સંગીત વિશે. છતાં વાત ખૂટતી નથી. દર વખતે કંઈક ને કંઈક નવું મળી આવે છે.

આર.ડી. માટે ૧૯૭૩ની સૌથી મોટી ફિલ્મ પુરવાર થઈ ‘યાદોં કી બારાત’. નાસિર હુસૈને પ્રોડ્યુસ અને ડાયરેક્ટ કરેલી અને સલીમ-જાવેદે લખેલી આ ફિલ્મ વર્ષના છેવાડે રિલીઝ થઈ અને સુપરહિટ પુરવાર થઈ. ટાઈટલ સૉન્ગ તો યાદગાર હતું જ. એ ઉપરાંત ‘મેરી સોની મેરી તમન્ના’, ‘લેકર હમ દીવાના દિલ’ અને ‘આપ કે કમરે મેં કોઈ રહેતા હૈ’ વાળી મેડલી લોકોને હજુય યાદ છે અને સૌથી વધારે યાદ છે એ ક્રિસ્ટલ ગ્લાસ ટકરાવીને શરૂ થતું ગીત: ‘ચુરા લિયા હૈ તુમને જો દિલ કો…’. એ જ વર્ષે ‘અનામિકા’ પણ રિલીઝ થયું જેના પ્રોડ્યુસર વન્સ અગેન, આમિર ખાનના પપ્પા-તાહિર હુસૈન હતા. સંજીવકુમાર, જયા ભાદુરી અને નાનકડા રોલમાં હેલન. ‘આજ કી રાત કોઈ આને કો હૈ…’, ‘બાહોં મેં ચલે આઓ અને મેરી ભીગી ભીગી સી પલકોં પે રહ ગયે…જૈસે મેરે સપને બિખર કે…તેરી બેવફાઈ પે હંસે જગ સારા…ગલી ગલી ગુઝરે જિધર સે…

આ ઉપરાંત એ જ વર્ષે મનમોહન દેસાઈની ‘આ ગલે લગ જા’ આવી (તેરા મુઝસે હૈ પહેલે કા નાતા કોઈ, વાદા કરો અને ના કોઈ દિલ મેં સમાયા…). રાજેશ ખન્ના અને બચ્ચનજીની ‘નમકહરામ’ પણ આ જ વર્ષે રિલીઝ થઈ (દિયે જલતે હૈં ફૂલ ખિલતે હૈં, મૈં શાયર બદનામ અને નદિયા સે દરિયા…) યશ ચોપડાના દિગ્દર્શનમાં દેવ આનંદ – હેમા માલિનીવાળી ‘જોશીલા’ પણ આવી (કિસકા રસ્તા દેખેં અને દિલ મેં જો બાતેં હૈં…’ દેવ આવંદની ‘હીરા પન્ના’ પણ આ જ વર્ષે આવી (પન્ના કી તમન્ના હૈ કિ હીરા મુઝે મિલ જાયે અને બહોત દૂર મુઝે ચલે જાના હૈ…’ ધર્મેન્દ્રની ‘ઝીલ કે ઉસ પાર’નાં ‘દો ઘૂંટ મુઝે ભી પીલા દે…’ ‘ક્યા નઝારે…’ અને ટાઈટલ સૉંગ હિટ હતાં. રાજેશ-શર્મિલાનું ‘રાજા-રાની’ (મૈં એક ચોર તુ મેરી રાની – અને જબ અંધેરા હોતા હૈ…) અને હેમાજી-દેવસા’બનું ‘શરીફ બદમાશ’ (નીંદ ચુરા કે) પણ આ જ સાલમાં રિલીઝ થયેલાં.

‘આપ કી કસમ’ ૧૯૭૪ના વર્ષની સૌથી મોટી ફિલ્મ આર.ડી. બર્મન માટે. ‘જય જય શિવ શંકર’થી લઈને ‘કરવટેં બદલતે રહેં’ અને ‘પાસ નહીં આના’થી લઈને ‘ચોરી ચોરી ચુપકે ચુપકે’ સુધીનાં બધાં જ ગીતો હિટ. ‘સુનો કહો, કહા સુના કુછ હુઆ ક્યા’ની પેરડી તો હજુ સુધી થાય છે. પણ બેસ્ટ ગીત આ: ઝિંદગી કે સફર મેં ગુઝર જાતે હૈં જો મકામ,વો ફિર નહીં આતે, વો ફિર નહીં આતે.

શમ્મી કપૂરે ડિરેક્ટ કરેલી ‘ઈર્મા લા ડ્યુસ’ના હિન્દી વર્ઝન સમી ‘મનોરંજન’માં ‘ગોયા કે ચુનાંચે’ સમજાયું – ન સમજાયું તોય ગાવાનું ગમતું અને ‘ચોરી ચોરી સોલહ સિંગાર’ સાંભળવાનું ગમતું. એવું જ ગીત મહેમૂદ – વિનોદ મહેરાની ફિલ્મ ‘દો ફૂલ’માં હતું. સમજ ના પડે તોય ગાવાની મઝા આવે: ‘મુત્તુકોડી કવ્વાડી હડા…’ રાજેશ-ઝીનતની શક્તિ સામંતાવાળી ગુલશન નંદાની નવલકથા પરથી બનેલી ‘અજનબી’નાં ગીતો કેવી રીતે ભુલાય: ‘ભીગી ભીગી રાતોં મેં…’, ‘એક અજનબી હસીના સે…’, ‘હમ દોનોં દો પ્રેમી દુનિયા છોડ ચલે…’

મુચ્છીવાળા ચૉકલેટી હીરો રિશી કપૂરની ‘ઝહરીલા ઈન્સાન’માં એક સરસ ગીત હતું. શું જબરજસ્ત ઉપાડ છે એ ગીતનો: ‘ઓ હંસિની…’ આવી જ એક ભુલાઈ ગયેલી ફિલ્મ ‘દૂસરી સીતા’નું યાદગાર ગીત: ‘દિન જા રહે હૈ કે રાતોં કે સાયે…’

‘બેશક મંદિર મસ્જિદ તોડો’ (‘બૉબી’)વાળા નરેન્દ્ર ચંચલે આ વર્ષે બચ્ચનજીની ‘બેનામ’માં આર.ડી. માટે ગાયું: ‘મૈં બેનામ હો ગયા…’

અને ૧૯૭૫.

આ વર્ષ હિંદી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી માટે અને હિંદી ફિલ્મ મ્યુઝિક માટે છેલ્લાં પચાસ વર્ષનું સૌથી સફળ, સૌથી ધમધમતું અને પ્રેક્ષકો માટે સૌથી મઘમઘતું પુરવાર થયું. સંખ્યાબંધ સુપરહિટ ફિલ્મો આ એક જ વર્ષમાં આવી અને ડઝનબંધ સુપરહિટ ગીતો આ એક જ વર્ષમાં સાંભળવા મળ્યાં. અનેક હીરો-હીરોઈનો, નિર્માતા – દિગ્દર્શકો, સંગીતકારો – ગીતકારોને નાઈન્ટી સેવન્ટી ફાઈવનું આ વર્ષ જબરદસ્ત ફળ્યું. એ વિશે ક્યારેક સેપરેટ લેખ. પણ અત્યારે ફોકસ આર.ડી. બર્મનના સંગીતમાં રિલીઝ થયેલી ૧૯૭૫ની ફિલ્મો પર: ‘ખેલ ખેલ મેં’, ‘દીવાર’, ‘વૉરન્ટ’, ‘આંધી’, ‘ખુશ્બૂ’, ‘ધરમકરમ’ અને ‘શોલે’. ઓહો, આમાંથી કઈ કઈ ફિલ્મનાં ક્યા ક્યા ગીતો યાદ કરીએ: એક મૈં ઔર એક તૂ અને ખુલ્લમ ખુલ્લા પ્યાર કરેંગે હમ દોનોં અને હમને તુમ કો દેખા અને સપના મેરા ટૂટ ગયા કે પછી તુમ આ ગયે હો, નૂર આ ગયા હૈ અને તેરે બિના ઝિંદગી સે શિકવા તો નહીં અને ઈસ મોડ સે જાતે હૈં કે પછી દો નૈનોં મેં આંસૂ ભરે હૈ અને ઓ માઝી રે અપના કિનારા કે પછી કહ દૂં તુમ્હેં યા ચૂપ રહૂં અને મૈંને તુઝે માંગા તુઝે પાયા હૈ અને આયમ ફૉલિંગ ઈન લવ વિથ ધ સ્ટ્રેન્જર કે પછી રુક જાના ઓજાના હમ સે દો બાતેં કર કે ચલી જાના કે પછી ‘શોલે’નાં બધાં જ ગીતો: યે દોસ્તી, હાં જબ તક હૈ જાન, કોઈ હસીના, હોલી કે દિન અને મહેબૂબા મહેબૂબા. અને ‘શોલે’નું ટાઈટલ મ્યુઝિક? એને કેવી રીતે લખવું અહીંયાં. સીટી વગાડીને ગાઉં છું, તમે પણ સીટીની સાથે ચપટી વગાડીને તાલ પુરાવો. ‘શોલે’નું તો બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક પણ બેમિસાલ.

૧૯૭૬થી ૧૯૯૩ સુધીની આર.ડી. બર્મનની કરિયર અને પર્સનલ લાઈફ ઘણી ઉબડખાબડ રહી. પણ આ ગાળામાંય એમણે અનેક કીમતી રત્નો આપ્યાં જેને આપણે ભૂલ્યા નથી.

આવતા બુધવારે પૂરું.

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો