મારિયો પૂઝોના નસીબ આડેનું જંગલ ‘ગૉડફાધર’ પછી હટી ગયું: સૌરભ શાહ

(તડકભડક:’સંદેશ’, સંસ્કાર પૂર્તિ, રવિવાર, 1 મે 2022)

‘ગૉડફાધર’ નવલકથાના લેખક મારિયો પૂઝોની માતાની ખ્વાહિશ હતી કે દીકરો મોટો થઈને રેલવેમાં ક્લાર્કની નોકરી કરે. ગરીબીમાં જીવતી માતા દીકરા માટે આનાથી વધુ બીજી કઈ મહત્વાકાંક્ષા સેવી શકે. પણ સોળ વર્ષની ઉંમરનો મારિયો બધાને કહ્યા કરતો કે હું મોટો થઈને મહાન લેખક બનવાનો છું.

ન્યુયૉર્કમાં થર્ટીએથ અને થર્ટી ફર્સ્ટ સ્ટ્રીટ વચ્ચે આવેલા ટેન્થ એવેન્યુની બદનામ-ગલીચ બસ્તીમાં મારિયો પૂઝોનું બાળપણ વીત્યું. એ જમાનામાં હેલ્સ કિચન તરીકે ઓળખાતો ન્યુયૉર્કનો એ ઝૂંપડપટ્ટીઓની વસાહત જેવો વિસ્તાર હવે તો એકદમ મૉડર્ન અને મોંઘો થઈ ગયો છે. પિતા રેલવેમાં મજૂરી કરતા. સાત સંતાનો અને પત્નીનું ભરણપોષણ કરતા.

15 ઑક્ટોબર 1920ના રોજ મારિયો પૂઝોનો જન્મ અને 1999ની બીજી જુલાઈએ એમનું અવસાન. 1930માં દસ વર્ષના થયેલા મારિયો પૂઝોને વાંચનનો શોખ. ટીનએજ શરૂ થતાં જ ટૂંકી વાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કરી દીધું હતું.

પાંત્રીસ વર્ષની ઉંમરે સૌથી પહેલી નવલકથા લખી ‘ડાર્ક અરીના’. 1955માં પ્રગટ થયેલી આ નવલકથા વખણાઈ પણ પુરસ્કાર પેટે માંડ સાડા ત્રણ હજાર ડૉલરની કમાણી થઈ. મારિયો પૂઝોને લાગવા માંડ્યું કે પોતે ભવિષ્યમાં રિચ ઍન્ડ ફૅમસ રાઇટર બની જશે. જોકે, આ ભવિષ્ય હજુ ઘણું દૂર હતું – પંદર વર્ષ દૂર.

દસ વર્ષ પછી, 1965માં મારિયો પૂઝોની બીજી નવલકથા છપાઈ – ‘ફૉર્ચ્યૂનેટ પિલગ્રિમ’ જેમાંથી અગાઉની નવલકથા કરતાં ય ઓછી કમાણી થઈ – 3,000 ડૉલર. મારિયો પૂઝોને લાગવા માંડ્યું કે આ તો કમાણીની બાબતમાં પડતીની શરૂઆત થઈ ગઈ. જોકે, નૉવેલ વખણાઈ ઘણી. ન્યુયૉર્ક ‘ટાઇમ્સ’એ એને ‘સ્મૉલ ક્લાસિક’ કહીને નવાજી અને મારિયો પૂઝો પોતે પણ માને છે કે આ એક સાહિત્યિક નવલકથા છે.

મારિયોને લાગવા માંડ્યું કે આવી સરસ નવલકથા લખીને પોતે એક મોટા લેખક બની ગયા છે. એમણે પોતાના પ્રકાશક પાસે નેક્સ્ટ નૉવેલ લખવા માટે મોટી રકમ ઍડવાન્સ પેટે માગી. પ્રકાશકે આ માથે ચડી રહેલા લેખકને દરવાજો દેખાડી દીધો.

મારિયો પૂઝોને લાગ્યું કે પબ્લિશરે આવું કેમ કર્યું – પોતે તો ઘણું સારું લખે છે અને વખાણાય પણ છે. એમણે અગાઉની બે નવલકથાના બધા જ રિવ્યુ ભેગા કરીને ફરી વાંચ્યા (જેમાં ટીકાઓ હતી તે ન વાંચ્યા). આત્મવિશ્વાસ વધારીને મારિયો પૂઝો ફરી એ જ પબ્લિશર પાસે ગયા. પણ લેખક જે વિષયને લઈને નવલકથા લખવા માગતા હતા તેવા ‘કળાત્મક’ કે ‘ સાહિત્યિક’ વિષયમાં પ્રકાશકને કોઈ રસ નહોતો. પબ્લિશર માટે કામ કરતા એક એડિટરે તો હળવેથી મારિયો પૂઝોને સૂચન પણ કરી જોયું કે ‘ફૉર્ચ્યુનેટ પિલ્ગ્રિમ’માં એક નાનકડું પાત્ર માફિયા ચીફનું છે, જો તમે આ સબ્જેક્ટ પર વધારે લખ્યું હોત તો નવલકથા કદાચ ખૂબ વેચાઈ શકી હોત.

45 વર્ષના મારિયો પૂઝો ‘સાહિત્યિક’ રાઇટર તરીકેની જિંદગી જીવીને થાકી ગયા હતા, હારી ગયા હતા. સગાંવહાલાંઓ, મિત્રો, બૅન્ક, શાહુકારો અને ફાઇનાન્સ કંપનીઓ પાસેથી ઉધાર લઈ લઈને જીવાતું હતું. અત્યાર સુધીમાં વીસ હજાર ડૉલરનું દેવું માથે ચડી ગયું હતું.

મારિયો પૂઝોએ થાકીને નક્કી કર્યું કે ભલે, તમે કહો છો એવી, માફિયાની તો માફિયાની, નવલકથા લખી આપું પણ ઍડવાન્સ રકમ તો આપો. પબ્લિશર કહે, ‘પહેલાં નવલકથાનાં આરંભિક સો પાનાં લખીને લાવો પછી નક્કી કરીએ.’ મારિયો પૂઝોએ દસ પાનાંની આઉટલાઇન લખી આપી. પબ્લિશરે ફરી દરવાજો દેખાડી દીધો.

મારિયો પૂઝોને વાસ્તવિકતાનું ભાન થવા માંડ્યું. આ દુનિયા પૈસાથી ચાલે છે. પબ્લિશર્સ પણ કમાણી કરવા માટે જ આ ધંધામાં છે. એમને કળાની સાથે કોઈ નિસબત નથી હોતી. જે માલ બજારમાં વેચાય એ જ છાપવામાં રસ છે. આની સામે મારિયો પૂઝો પોતાને કળાના પૂજારી માનતા, પૈસા બનાવવા માટે કંઈ કળા સાથે સમાધાન ન થાય એવું માનતા.

પિસ્તાળીસ વર્ષની ઉંમર થઈ ગઈ હતી. ત્રીજી નવલકથા જો બેસ્ટસેલર નહીં બની તો રાઇટર તરીકેની કરિયર પર પૂર્ણ વિરામ મૂકાઈ જશે એવું લાગતું હતું. મારિયો પૂઝોને ખાતરી હતી કે પોતે ધારે તો કમર્શ્યલી જબરજસ્ત સફળતા મળે એવી બેસ્ટસેલર નવલકથા લખી શકે એમ છે પણ પોતે આર્ટનું પૂંછડું જે પકડી રાખ્યું હતું તે હજુ છૂટતું નહોતું.

પબ્લિશરને મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ આપીને મારિયોએ કહ્યું કે ઍડવાન્સ પેટે બાકી લેણી જે રકમ નીકળે છે તે બારસો ડૉલર આપી દો એટલે હું યુરોપપ્રવાસે જઈ આવું.

મહિનાઓ વીતતા ગયા. છુટક લેખો લખીને થોડી ઘણી આવક થયા કરતી. એક દિવસ એક રાઇટર મિત્રને એમણે પેલી દસ પાનાંની આઉટલાઇન વંચાવી. મિત્ર કહે આ તો જબરજસ્ત છે. મારિયો પૂઝોએ પોતાના ખર્ચે મિત્રને મોંઘું લંચ કરાવ્યું. મિત્રે બીજા એક મોટા પબ્લિશર સાથે મારિયો પૂઝોની ઓળખાણ કરાવી. નવા પબ્લિશરે મારિયો પૂઝો સાથે પાંચ હજાર ડૉલરનો કૉન્ટ્રાસ્ટ કરી લીધો. એમાંથી જે ઍડવાન્સ રકમ મળી એ તો નવલકથાનું પહેલું પાનું લખતાં પહેલાં જ વપરાઈ ગઈ. બાકીની રકમ નવલકથા પૂરી થયા પછી મળવાની હતી. આ ત્રીજી નવલકથા તે ‘ગૉડફાધર’ જે પૂરી કરતાં ત્રણ વર્ષ લાગ્યાં.

જુલાઈ 1968માં નવલકથા પૂરી થઈ.

‘ગૉડફાધર’ની હસ્તપ્રત પ્રકાશકને આપી દીધા પછી મારિયો પૂઝો ફૅમિલીને લઈને વૅકેશન માટે યુરોપ જવા માગતા હતા. એમની પત્ની છેલ્લાં વીસ વર્ષથી ઇટલીના પોતાના પિયરે ગઈ નહોતી. લેખક પતિએ પ્રૉમિસ આપ્યું હતું કે આ નવલકથા પૂરી કરી લેવા દે, પછી લઈ જઈશ. પણ એટલો લાંબો ખર્ચો કરવાના પૈસા તો હતા નહીં. ક્રેડિટ કાર્ડ ઘણા બધા હતા પણ એ બધાની અપર લિમિટનો સરવાળો કર્યા પછી હજુ બારસો ડૉલર ખૂટતા હતા. પબ્લિશરને મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ આપીને મારિયોએ કહ્યું કે ઍડવાન્સ પેટે બાકી લેણી જે રકમ નીકળે છે તે બારસો ડૉલર આપી દો એટલે હું યુરોપપ્રવાસે જઈ આવું. પબ્લિશરે ચેક આપી દીધો. યુરોપથી પાછા ફર્યા ત્યારે ક્રેડિટ કાર્ડ કંપનીઓનું આઠ હજાર ડૉલરનું દેવું લેખકશ્રીના માથે હતું. પણ બેફિકર લેખકને ચિંતા નહોતી. થઈ થઈને શું થશે? ઘર વેચવું પડશે એટલું જ ને. વેચી નાખીશું. બહુ બહુ તો જેલમાં જવું પડશે. અચ્છા અચ્છા લેખકો જેલની હવા ખાઈ આવ્યા છે.

અમેરિકામાં હાર્ડબાઉન્ડ અને પેપરબેક – એમ બે પ્રકારે પુસ્તકો પ્રગટ થાય. પાકા પૂંઠામાં જે પબ્લિશ થાય તે હાર્ડ બાઉન્ડના પબ્લિશર જુદા હોય અને સોફ્ટ બાઉન્ડ કે કાચા પૂંઠાની આવૃત્તિના પ્રકાશક જુદા હોય – મોટેભાગે, દર વખતે નહીં. હાર્ડ બાઉન્ડ એડિશન અમુક હજાર જેટલી જ છપાય. પેપર બેક લાખોમાં છપાય. એટલે દરેક લેખકની મહેચ્છા હોય કે પોતાના પુસ્તકના પેપરબૅક રાઇટ્સ વેચાય તો મઝા પડી જાય.

ઘરના હપ્તા ભરવા કે છોકરાંના શૂઝ ખરીદવા માટે પણ મારિયો પોતાના ભાઈ પાસે હાથ લંબાવતા અને ભાઈ ક્યારે ના પાડતા નહીં. ભાઈ કહે કે, ‘આવીને રકમ લઈ જા’ એટલે મારિયો ટેક્સી કરીને ભાઈને ત્યાં પહોંચી જતા.

યુરોપથી પાછા ફરીને મારિયો પૂઝો પોતાના લિટરરી એજન્ટને મળ્યા. એજન્ટે કહ્યું કે ‘ગૉડફાધર’ના પેપરબૅક રાઇટ્સ ખરીદવા માટેની ઑફર આવી છે પણ આપણે ના પાડી દીધી છે – એટલા ઓછામાં રાઇટ્સ નથી આપવા.

કેટલાની ઑફર આવી છે? પોણા ચાર લાખ ડૉલરની! અત્યાર સુધીમાં પેપરબેક રાઇટ્સ માટેની હાઇએસ્ટ રકમ ચાર લાખ કોઈ લેખકને આપવામાં આવી હતી એટલે એના કરતાં વધારે— 4,10,000 ડૉલર, જો મળે તો જ આપણે વેચીશું એવું મારિયો પૂઝોને કહેવામાં આવ્યું.

ફાઇનલી 4,10,000 ડૉલરમાં ‘ગૉડફાધર’ના રાઇટ્સ વેચાયા! એમાંથી અડધી રકમ કરાર મુજબ હાર્ડ બાઉન્ડના પબ્લિશરને મળી, દસ ટકા લિટરરી એજન્ટને અને બાકીની રકમમાંથી એક લાખ ડૉલરનો ચેક પ્રકાશકે તાબડતોબ મારિયો પૂઝોના હાથમાં મૂકી દીધો.

પૂઝોએ પોતાના ભાઈને યાદ કર્યો. ‘ગૉડફાધર’ની કમાણીમાંથી દસ ટકા રકમ ભાઈને આપી દેવાની છે એવું નક્કી કરેલું. આખી જિંદગી ભાઈએ મારિયો માટે સંકટ સમયની સાંકળ જેવું કામ કર્યું હતું. ‘ગૉડફાધર’ પૂરી કરવા માટેના સમયમાં ટકી રહેવા માટે પણ ભાઈ પાસેથી જ રકમ લીધી હતી. ઘરના હપ્તા ભરવા કે છોકરાંના શૂઝ ખરીદવા માટે પણ મારિયો પોતાના ભાઈ પાસે હાથ લંબાવતા અને ભાઈ ક્યારે ના પાડતા નહીં. ભાઈ કહે કે, ‘આવીને રકમ લઈ જા’ એટલે મારિયો ટેક્સી કરીને ભાઈને ત્યાં પહોંચી જતા. ભાઈ વરસાદ હોય કે સ્નો પડતો હોય તો ય ક્યારેય ટેક્સી કરતા નહીં. પણ મારિયોને ક્યારેય ઠપકો આપતા નહીં.

બધાં દેવાં-બેવાં ચૂકવીને, પરિવાર સાથે જલસા કરીને મારિયો પૂઝોએ ત્રણ જ મહિનામાં એક લાખ ડૉલરના ચેકની ચટણી કરી નાખી.

પણ પછી તો છાપરું ફાડીને ડૉલર આવવા લાગ્યા. અગાઉની બે નવલકથાઓ પણ ખૂબ વેચાવા લાગી. ‘ગૉડફાધર’ નવલકથાએ ધૂમ કમાણી કરી. પેરામાઉન્ટ પિક્ચર્સે એના પરથી ફિલ્મ બનાવવાના રાઇટ્સ ખરીદ્યા. 1972માં ફિલ્મ રિલીઝ થયા પછી સુપરડુપર હિટ થઈ. મારિયો પૂઝોના નસીબ આડેનું જંગલ હટી ગયું. બીજી ઘણી નવલકથાઓ લખી. ‘ગૉડફાધર-ટુ’ અને ‘ગૉડફાધર-થ્રી’ની કથા-પટકથાનું પણ ડિરેક્ટર ફ્રાન્સિસ ફૉર્ડ કોપોલા સાથે સહસર્જન કર્યું.

‘ગૉડફાધર’ ફિલ્મ બની રહી હતી તે વખતે મારિયો પૂઝો અને ફ્રાન્સિસ ફૉર્ડ કોપોલા વચ્ચે ફિલ્મની પટકથા વિશે ખૂબ ઝઘડા થતા. છેવટે પ્રોડ્યુસરે મારિયો પૂઝોને રોજેરોજ શૂટ થઈને બતાવવા આવતા રશીસ જોવા માટે આમંત્રણ આપવાનું જ બંધ કરી દીધું.

પેરામાઉન્ટ પિક્ચર્સની કંપની એ ગાળામાં સખત આર્થિક ભીડમાં હતી. દિગ્દર્શક પર ખૂબ પ્રેશર રહેતું કે ઓછો ખર્ચ કરો. એક તબક્કે તો માઇકલ કોર્લીઓનનું પાત્ર ભજવતા લેજેન્ડરી એક્ટર અલ પચીનોને રિપ્લેસ કરવાની વાત ચાલતી હતી.

‘ગૉડફાધર’ નવલકથા અને એની ફિલ્મના સર્જન સાથે સંકળાયેલી ઢેર સારી વાતો છે જેના પરથી એક આખું સ્વતંત્ર અને દળદાર પુસ્તક લખી શકાય. પણ આપણે અહીં જ આ વાત પૂરી કરીએ અને ‘ગૉડફાધર’ ફિલ્મ રિલીઝ થયાનાં પચાસ વર્ષની ઉજવણી કર્યાના સંતોષનો ઓડકાર ખાઈએ.

પાન બનાર્સવાલા

ફ્રેન્ડશિપ ઇઝ એવરિથિંગ. ફ્રેન્ડશિપ ઇઝ મોર ધૅન ટેલન્ટ. ઇટ ઇઝ મોર ધૅન ધ ગવર્નમેન્ટ. ઇટ ઇઝ અલમોસ્ટ ઇક્વલ ઑફ ફેમિલી.

–મારિયો પૂઝો
(‘ગૉડફાધર’માં)

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

•••
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો