દોસ્તી કરવી, દોસ્તી નિભાવવી અને દોસ્તી સજાવવી : સૌરભ શાહ

( લાઉડમાઉથ : ‘સંદેશ’, અર્ધસાપ્તાહિક પૂર્તિ . બુધવાર, ૯ નવેમ્બર ૨૦૨૨)

બ્રિટિશ લેખક સેમ્યુઅલ બટલરનું આ વાક્ય છે, ‘દોસ્તી પૈસા જેવી છે, પૈસા બનાવવા આસાન છે, સાચવી રાખવા અઘરું કામ છે. મૈત્રીનું પણ એવું જ.’

ફેસબુકના આવ્યા પછી તો ફ્રેન્ડનો મતલબ જ સાવ બદલાઈ ગયો છે. બિલકુલ અજાણી વ્યક્તિ પણ તમારા માટે ‘ફ્રેન્ડ’ હોઈ શકે છે. તમારા સર્કલમાં તમે કૉલર ઊંચો રાખીને કહેતા ફરી શકો છો: એ તો મારો એફબી ફ્રેન્ડ છે. ઈન ફેક્ટ ફ્રેન્ડ સર્કલનો મતલબ પણ બદલાઈ ગયો છે. તમારા વૉટ્સએપ ગ્રુપમાં તમે જેમને સામેલ કર્યા હોય અને વરસને વચલે દહાડે જેમને મળવાનું થતું હોય એ પણ લોકોને કહેતા ફરે: હું તો ફલાણાના ગ્રુપમાં છું…. પણ કયા ગ્રુપમાં એવું કોઈ પૂછવા નથી આવતું.

દોસ્તીની મારી વ્યાખ્યા આખી જુદી છે. નાનો હતો ત્યારે મારી મા મને કહ્યા કરતી: ‘બાપડી બાપડી બધા કરશે, કાપડી કોઈ નહીં સિવડાઈ આપે.’ તમારી આજુબાજુ ભેગા થયેલા પરિચિતો જેમને તમે મિત્રો માની બેઠા છો એ તમારી વાહ વાહ કર્યા કરશે પણ સંજોગો વિપરીત થયા અને તન પર પહેરવાનું વસ્ત્ર પણ ન રહ્યું ત્યારે કપડું કોઈ સિવડાવી આપવાનું નથી.

તમારી ફોનબુકમાં જે બધા દસ આંકડાનાં નંબરો ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યાં છે એ બધા તમારા કૉન્ટેક્ટ્સ છે, તમારા સંપર્કો છે. એમાંના પચાસ ટકા તમારા પરિચિત છે, ઓળખીતાઓ છે. એ પચાસ ટકામાંથી માંડ દસ ટકા તમારા આત્મીયજનો કે સ્વજનો છે જેમાં કેટલાક કુટુંબીજનો છે. અને આ દસ ટકામાં માંડ પાંચ-દસ વ્યક્તિ જ તમારા રિયલ મિત્રો છે, દોસ્ત છે જે તમારા દુઃખે દુઃખી અને તમારા સુખે સુખી થાય છે. એટલું જ નહીં, જિંદગીમાં તમે ઝાંખા પડતા હો ત્યારે પોતે ઘસાઈને તમને ઉજળા રાખે છે.

‘યાર, અડધી રાતે પણ કામ પડે તો કહેજે, જાન હાજર છે.’ એવું કહેવાવાળાઓને તમે બપોરે બાર વાગ્યે ફોન કરો અને એમનાં પત્ની કહે: ‘તમારા ભાઈ બાથરૂમમાં છે. કશું અર્જન્ટ હતું?’ તમને ખબર પડી જાય કે સ્ક્રીન પર તમારો નંબર જોઈને તમને અવૉઈડ કરવામાં આવ્યા છે. મારી જિંદગીમાં આવા તથાકથિત દોસ્તોને સ્થાન નથી. આના કરતાં મને દુશ્મનો ગમે, જેઓ મને એમની મારા પ્રત્યેની લાગણીની બાબતમાં અંધારામાં રાખતા નથી. દોસ્તો પાસે મારી અપેક્ષાઓ મોટી હોય છે કારણ કે મેં પોતે મારી જાતને દોસ્તોની એવી અપેક્ષાઓ સંતોષતાં જોઈ છે. દોસ્તની અપેક્ષાઓ જન્મે એ પહેલાં જ પામી જઈને મેં એ સંતોષી છે, મારી જાતને સ્ટેક્સ પર મૂકીને સંતોષી છે.

વર્ષો પહેલાંની વાત. મુંબઈના એક પ્રતિષ્ઠિત અને નામી સદ્દગૃહસ્થ ઓવર અ પીરિયડ ઑફ ટાઈમ મારા મિત્ર બન્યા. અમારી વચ્ચે ઘણા મુદ્દે મતભેદો થાય પણ ક્યારેય મૈત્રીનો તંતુ તૂટે નહીં. એક દિવસ સવારના પહોરમાં હું મારા ઘરે રસોડામાં બટાટા પૌંઆનો ડબ્બો અને ચાનું થરમોસ ભરાવતો હતો. પપ્પાએ રસોડામાં ડોકિયું કર્યું અને ચા-નાસ્તાનો સરંજામ જોઈને પૂછ્યું : ‘અરે વાહ, પિકનિક પર જાય છે?’

મેં કહ્યું, ‘ના, સાંતાક્રુઝ પોલીસ સ્ટેશને.’

‘કેમ?’

‘મારા એક ફ્રેન્ડ પોલીસ કસ્ટડીમાં છે.’

‘કોણ?’

મેં નામ કહ્યું.

‘શું આક્ષેપ છે?’

‘ત્રણસો બે. મર્ડર’

‘એમણે ખૂન કર્યું?’

‘ના. આક્ષેપ છે, તદ્દન જૂઠ્ઠો કેસ છે.’

‘તને કેવી રીતે ખબર?’

‘મને ખબર છે. એમને હું જાણું છું. એ કોઈ દિવસ ન તો પોતે ખૂન કરે, ન તો કરાવે.’

સાંતાક્રુઝ પોલીસ સ્ટેશનની કસ્ટડીમાં ઈન્સ્પેક્ટર વગેરેને વિનંતી કરીને મેં એમને અને એમની સાથે પકડાયેલા એમના બીજા ત્રણ મિત્રોને તેમ જ હવાલદારોને ગરમ નાસ્તો કરાવ્યો, ચા પીવડાવી. મારી અને મારા મિત્ર વચ્ચે એ વખતે તબિયતના ખબરઅંતર સિવાયની કોઈ વાતચીત નહોતી થઈ. પણ મેં એમની આંખોમાં આવી કટોકટીના સમયે સામેથી આવી ચડેલા દોસ્ત માટેનું ગૌરવ જોયું. અને એમણે મારી આંખોમાં એમના માટેની શ્રદ્ધા, ભરોસો જરૂર જોયાં હશે.

એ પોલીસ કસ્ટડીમાં હતા ત્યારે ઘણા લોકો મને પૂછતા કે, તું શું કામ બધા આગળ એનો બચાવ કરતો ફરે છે? હજુ કોર્ટે તો ડિસાઈડ કર્યું નથી. હું કહેતો, આ માણસ નિર્દોષ છે કારણ કે એમના જીવનને મેં દૂરથી-નજીકથી જોયું છે. એ ઉસૂલવાળા આદમી છે. કોઈનું ખૂન કરવાનો વિચાર સુદ્ધાં એમને ન આવે. નક્કી કોઈએ એમને સાઝિશ કરીને ફસાવી દીધા છે.

આટલું કહીને હું ઉમેરતો : એ તો નિર્દોષ જ છે , પણ ધારો કે મેં જેને મારો મિત્ર માન્યો હોય એ, આમના જેવો જ કોઈ બીજો ફ્રેન્ડ, હાથમાં લોહી નિગળતી છરી લઈને મારા સ્ટડી રૂમમાં આવીને કહે કે ‘યાર, મેં ખૂન કર્યું છે, પોલીસ મારી પાછળ છે, મને ખાતરી છે કે મારા માટે તારી આ જગ્યા સૌથી મહેફૂસ છે, સલામત છે, મને અહીં કોઈ નહીં શોધી શકે…’ તો એ ખૂની છે તે જાણવા છતાં હું એને આશરો આપીશ. કાયદામાં એક ખૂનીને આશ્રય આપવાની શું સજા છે તે જાણવા છતાં હું આ કૃત્ય કરીશ. મારે જે ભોગવવું પડે તે. કારણ કે મેં એને મિત્ર માન્યો છે. આ કે આવી કોઈપણ કટોકટીમાં મિત્રનો સાથ ન છોડવો, મક્કમપણે એની પડખે રહેવું એ મારી ફરજ છે એવું હું નથી માનતો, મારા માટે એ તદ્દન સાહજિક છે. આવું કરવા માટે મારે પ્રયત્નો નથી કરવા પડતા. ઈન્સ્ટિંક્ટિવલી થઈ જાય છે. પાછળથી કોર્ટમાં એ મિત્ર પરના તમામ આક્ષેપો તદ્દન જુઠ્ઠા પુરવાર થયા જે અપેક્ષિત હતું.

હું માનું છું કે મારી પાસે છ રોટલી હોય અને મારી ભૂખ ચારની જ હોય ત્યારે હું બે રોટલી જેના પર ભૂખના ઓળા ઊતર્યા હોય એવા મિત્રને ખવડાવું ત્યારે મૈત્રીધર્મ નિભાવાતો નથી. ખરો મૈત્રીધર્મ ત્યારે નિભાવાય છે, જ્યારે મને કકડીને ચાર રોટલીની ભૂખ લાગી હોય અને ભાણામાં ચાર જ રોટલી હોય, તે વખતે વખાનો માર્યો તમારો મિત્ર તમને મળવા આવે ત્યારે તમે એને બે રોટલી આપી પોતે અડધા ભૂખ્યા રહીને તમારા દોસ્તનું પેટ ભરો.

દસ હજાર રૂપિયાનું મૂલ્ય આજના લાખ રૂપિયા જેટલું હતું ત્યારની વાત. મારી પાસે તે વખતે એવી કોઈ રકમ સ્પેરમાં રહેતી નહીં કારણ કે લખવામાંથી પૈસા આવે ને ખર્ચાઈ જાય. પણ તે દિવસે મારા માનસિક મહેનતાણાનો (પ્રકાશકો એને ‘પુરસ્કાર’ કહેતા હોય છે) એક હિસ્સો સવારે જ આવ્યો હતો. શનિવાર હતો. મોડી સાંજે એક પરિચિતનો ફોન આવ્યો: તમારો ફલાણો દોસ્તાર ચેક બાઉન્સિંગના કેસમાં આજે જ જ્યુડિશલ કસ્ટડીમાં અર્થાત્ કાચા કેદી તરીકે જેલમાં ગયો. મેં પૂછ્યું, કેટલાનો ચેક હતો? પચ્ચીસ હજાર. મેં કહ્યું મારી પાસે દસ છે કાલે રવિવાર છે, તું આવીને લઈ જા અને મને ખાતરી છે બાકીનાનો બંદોબસ્ત થઈ જશે. સોમવારે દોસ્ત જેલની બહાર હતો.

એક પ્રેમમાં પડેલું યુગલ પોતાનાં લગ્નની તારીખ જણાવવા મને મળ્યું. દોસ્તાર મારો હતો. દોસ્ત કંઈક કહીને અચકાઈ જતો હતો. કદાચ ગર્લફ્રેન્ડની હાજરી ખટકતી હશે. મેં એને વાત કરવાનું દબાણ ન કર્યું. હું સમજી ગયો. મેં એક રકમ કાઢીને એના હાથમાં મૂકી દીધી: તમારા લગ્નપ્રસંગની ભેટ એડવાન્સમાં. સાદાઈથી લગ્ન નિપટી શકે એ માટે આટલી રકમ પૂરતી હતી. દોસ્તે ભારે સંકોચ સાથે રકમ લીધી. એને ખબર હતી કે નૉર્મલી આ રકમ આપનારની એવી કોઈ ત્રેવડ નથી કે આટલો મોટો ચાંદલો કરે. લગ્નના એકાદ વરસ પછી એ મને મળ્યો. એની પાસે હાથરૂમાલમાં બાંધેલી પોટલી હતી. મારા હાથમાં મૂકી. રૂપિયો, બે રૂપિયા, પાંચ-દસ, નાની રકમની નોટો. બચત કરી કરીને જમા કરેલા પૈસા એ મને પાછા વાળવા આવ્યો હતો.

જિંદગીમાં એવા કેટલાય કર્જ હોય છે જે તમે ક્યારેય ઉતારી શકવાના નથી. રૂપિયાનું કર્જ તો નાનું કહેવાય. ભાવનાઓથી જે માણસ તમને દેવાદાર બનાવી દે છે એના તમે આજીવન ઋણી રહેતા હો.

સાયલન્સ પ્લીઝ

પરમાત્મા,

અમને પણ એવા મૈત્રીભાવથી ભરી દે કે અમારા મિત્રોની અપ્રગટ શક્યતાઓ પિછાણી શકીએ અને તેને બહાર લાવવામાં સહાયભૂત બનીએ. અમારી ઊણપો, નબળાઈઓ, ભૂલો દૂર કરવાના અને સાત્ત્વિકતા, સત્યનિષ્ઠા, નિર્ભયતા વધારવાના પ્રયત્નોમાં અમે એકમેકને સક્રિય સાથ આપીએ. અમારી સારી દશામાં જેઓ અમારી સાથે હતા, તેમનો માર્ગ ખીણમાંથી પસાર થાય ત્યારે તેમને વીસરીએ નહીં.

-કુન્દનિકા કાપડીઆ
(‘પરમ સમીપે’માં)

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો