ચંદ્રમોહન બાબુલાલ જૈન રજનીશ કેવી રીતે બન્યા? સૌરભ શાહ

(તડકભડકઃ ‘સંદેશ’ સંસ્કાર પૂર્તિ, રવિવાર, 6 માર્ચ 2022)

કહે છે કે રજનીશજી 21 વર્ષના હતા ત્યારે એમને આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું હતું. અંગ્રેજીમાં જેને સ્પિરિચ્યુઅલ કે સેલ્ફ એન્લાઇટન્મેન્ટ કહે છે તે એમને 1953ની 21મી માર્ચે પ્રાપ્ત થઈ ગયું હતું— એવું એમણે જ કહ્યું છે.

જબલપુરના ભંવરપાલ ગાર્ડનમાં એક ઝાડની નીચે બેસીને આ ‘બોધિજ્ઞાન’ એમને પ્રાપ્ત થયું હતું.

બી.એ. તો એમણે છેક 1955માં કર્યું અને પછી 1957માં એમ.એ. કર્યું. બેઉમાં ફિલોસોફી એમનો મુખ્ય વિષય હતો.પછી રાયપુર સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલયમાં સંસ્કૃત ગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો.

પણ અહીં સવાલ એ થાય કે આ ‘બોધિજ્ઞાન’ અથવા તો સ્પિરિચ્યુઅલ એન્લાઇટન્મેન્ટ અથવા તો આત્મજ્ઞાન એટલે શું?

જગતમાં જાણવા જેવું જેટલું જ્ઞાન છે તે બધું જ એક ચમકારામાં કોઈ ઝાડ નીચે બેસો એટલે તમારામાં ઊતરી આવે? (આપણા જેવા માટે તો ચાન્સીસ એવા વધારે કે જ્ઞાન આવવાને બદલે ચકલું ચરકી જાય). શું એ શક્ય છે કે તમારામાં પડી રહેલી તમામ પ્રજ્ઞા એકાએક જાગૃત થઈ જાય અને ક્ષણભરમાં તમે પ્રબુદ્ધ પુરુષ બની જાઓ?

તમને એ પ્રશ્નનો જવાબ મળી જાય કે અલ્ટીમેટલી તમારે લાઇફમાં શું કરવું છે તો તે જવાબ જે ઘડીએ પ્રગટ્યો તે તમારા માટે પ્રાગટ્યની ઘડી

મારી જાડી સમજણ એમ કહે છે કે દિવસો, મહિનાઓ કે વર્ષો સુધી વિચારતાં વિચારતાં કોઈ એક ઘડીએ તમને એ પ્રશ્નનો જવાબ મળી જાય કે અલ્ટીમેટલી તમારે લાઇફમાં શું કરવું છે તો તે જવાબ જે ઘડીએ પ્રગટ્યો તે તમારા માટે પ્રાગટ્યની ઘડી, આત્મજ્ઞાન કે સ્પિરિચ્યુઅલ એન્લાઇટન્મેન્ટની ઘડી. તમને તમારા અસ્તિત્વનો અર્થ ખબર પડી જાય કે આ જિંદગીનાં હવે પછીનાં તમામ વર્ષ તમારે કયા કામને સમર્પિત કરી દેવાં છે – આ વિશેની દ્રઢ નિષ્ઠા બંધાવાની ઘડી તે તમારા બોધિજ્ઞાનની ઘડી.

રજનીશજી 21 વર્ષની ઉંમરે જ પામી ગયા હતા કે એમણે શું કરવું છે, કયું કામ કરવું છે. જ્ઞાન મેળવવા તેઓ સંન્યાસી બનીને કાશી, હરિદ્વાર કે હિમાલય જઈને ગુરુની શોધમાં ન નીકળી પડ્યા. એને બદલે ‘આત્મજ્ઞાન’ થઈ ગયા પછીનાં બે વર્ષોમાં ફિલોસોફી મુખ્ય વિષય લઈને બી.એ. પૂરું કર્યું, એ પછીનાં બે વર્ષમાં એ જ વિષયની સાથે પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ થયા અને સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલયમાં જઈને એમણે ઉપનિષદ, પતંજલિયોગ, બ્રહ્મસૂત્ર, મનુસ્મૃતિ વગેરેનો અભ્યાસ કર્યો.

1953માં એમને ખબર પડી ગઈ હતી કે જિંદગીમાં શું કરવું છે એટલે જ એમણે એમ.એ. પછી સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ પૂરો કરીને 1958માં જબલપુરની યુનિવર્સિટીમાં લેક્ચરરની નોકરી લીધી.

લેક્ચરર પદ માટે અરજીપત્રક ભરતી વખતે રજનીશજીએ શું વિચાર્યું હશેઃ આ નોકરી મળી જાય તો આજીવિકાની ચિંતા ટળી જાય?

શું એવું વિચાર્યું હશે કે કૉલેજમાં ભણાવીને નિવૃત્ત થયા પછી જિંદગી આખી પેન્શન મળશે એટલે ભવિષ્યની સલામતીનો બંદોબસ્ત થઈ જશે? શું એવું વિચાર્યું હશે કે અધ્યાપકોને તો રજાઓ અને વૅકેશનો કેટલાં બધાં મળે છે તો એ સમયમાં આરામ કરીશું કે હરીશું ફરીશું કે કુટુંબમિત્રો સાથે મોજમસ્તી કરીશું કે વાંચવાનું કે બીજું કોઈ મનગમતું કામકાજ કરીશું એ ફુરસદના દિવસોમાં? કે પછી એવું વિચાર્યું હશે કે જે ફાજલ સમય મળશે એમાં થોડીક એક્સ્ટ્રા ઇન્કમ માટે પ્રાઇવેટ ટ્યુશનો કરીશું કે કોચિંગ ક્લાસમાં ભણાવીશું અને યુનિવર્સિટીની એક્ઝામનાં પેપરો તપાસવા જઈશું?

રજનીશજીએ લેક્ચરરની નોકરી એટલા માટે લીધી કે તેઓ બોલીને, પોતાની વાણી દ્વારા, બીજાઓ સાથ સંવાદ સાધવા માગતા હતા

આવું બધું થયું હોત તો તેઓ ચંદ્રમોહન બાબુલાલ જૈન તરીકે જીવ્યા હોત અને એ જ નામે દેવલોક થયા હોત. બાળપણના લાડકા નામ રજનીશથી તેઓ ક્યારેય ઓળખાયા ન હોત, ન આચાર્ય બન્યા હોત, ન ભગવાન, ન ઓશો. આપણે બધા જે નામે જન્મ્યા તે જ નામે મરી જવાના તેનું કારણ એ કે આપણે જ્યારે કૉલેજની કે યુનિવર્સિટીની કે પછી એવી બીજી કોઈ પણ નોકરી લઈએ છીએ કે ધંધો શરૂ કરીએ છીએ ત્યારે ઉપરના પેરેગ્રાફમાં જે સવાલો મૂકાયા છે તેનો જવાબ હકારમાં આપતા હોઈએ છીએ.

રજનીશજીએ લેક્ચરરની નોકરી એટલા માટે લીધી કે તેઓ બોલીને, પોતાની વાણી દ્વારા, બીજાઓ સાથ સંવાદ સાધવા માગતા હતા. (આ મારી ધારણા છે. રજનીશજીએ પોતે શું કામ નોકરી લીધી હતી એ વિશે ક્યાંય સ્પષ્ટતા કરી નથી અને કરી હશે તો એ મારી જાણમાં નથી). જાહેર પ્રવચનોમાં પોતે સફળ જશે કે નહીં એની ખાતરી કરી લેવા એમણે યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ પોતાની પ્રયોગશાળા ખોલી. સફળતા એ અર્થમાં નહીં કે પોતે શ્રોતાઓને સંમોહિત કરી શકે છે કે નહીં, ક્રાઉડ પુલ કરી શકે છે કે નહીં. (હાલાંકિ, એ તો થયું જ). પણ સફળતાએ અર્થમાં કે મારે જે કંઈ કહેવું છે, વ્યક્ત કરવું છે, જે વાત બીજા સુધી પહોંચાડવી છે તે કામ હું સારી રીતે કરી શકું એમ છું કે નહીં.

જબલપુર યુનિવર્સિટીમાં રજનીશજીની નિમણુક ફિલોસોફી-દર્શનશાસ્ત્રના ડિપાર્ટમેન્ટમાં થઈ હતી. ઉપનિષદ, બ્રહ્મસૂત્ર વગેરે અનેક ગ્રંથો પરની ટીકાનો અભ્યાસ કરતી વખતે જ રજનીશજીને લાગતું હતું આ બધી ટીકાઓ અધૂરી છે. (સંસ્કૃતમાં ‘ટીકા’ શબ્દ નેગેટિવ અર્થમાં નથી હોતો. કમેન્ટરી, વિશ્લેષણ, અર્થઘટન કે ટિપ્પણના સંદર્ભમાં લેવાનો). રજનીશજીને લાગતું કે ટીકાકારો પાસે પાંડિત્ય તો હતું પણ કોઈ અનુભવ નહોતો (તેમ જ કોઈ મૌલિક દૃષ્ટિ પણ નહોતી, ચીલો ચાતરવાની હિંમત પણ નહોતી). મૂળ ગ્રંથો પર અગાઉ થયેલી ટીકાઓના આધારે એ સૌએ પોતપોતાની ટીકા ઉમેરી હતી.

અધ્યાપનના પહેલા જ દિવસે રજનીશજીએ ક્લાસમાં આવીને કહ્યું : ‘જે લોકોને એમ હોય કે ફિલોસોફીમાં તો એમને પહેલેથી જ બધું આવડે છે એ લોકોએ મારા લેક્ચરમાં બેસીને સમય બરબાદ કરવાની કોઈ જરૂર નથી. એ બધા લોકો હાજરી પુરાઈ જાય એટલે ક્લાસમાંથી જતા રહે. મને એમાં કંઈ જ ખરાબ લાગવાનું નથી… બીજી વાત એ કે મારા લેક્ચર દરમ્યાન કોઈએ અધવચ્ચે મને પ્રશ્ન કરવો હોય તો એ હાથ ઊંચો કરી શકે છે પણ એણે મારી વાત પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી હાથ ઊંચો જ રાખવાનો. લેક્ચર આપતી વખતે હું મોટેભાગે આંખો બંધ કરી લેતો હોઉં છું, મારા પોતાનામાં ડૂબી જઉં છું. તમે લોકો પણ જો મારી સાથે નહીં ડૂબો તો આપણે સંવાદ નહીં કરી શકીએ. હું તમારો લેક્ચરર નથી, ગુરુ છું. ગુરુનો અર્થ થાય છે જે અપ્રગટ વાતોનું રહસ્ય પ્રગટ કરે તે… હું મારી વાત પૂરી કરી લઉં અને તમને સંકેત કરું ત્યારે તમે કોઈ સંકોચ વિના મને પ્રશ્ન પૂછી શકો છો… ફિલોસોફી અર્થાત્ દર્શનશાસ્ત્રનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે – દર્શન કરવું. હું મારા શબ્દો દ્વારા પ્રયાસ કરીશ કે આ શાસ્ત્ર તમારા આત્માના ઊંડાણ સુધી ઊતરીને તમને કંઈક અનુભૂતિ કરાવે. તમે જાતે જ તમારી અંદર ઊતરવા માટે સક્ષમ બનો. તમારું ત્રીજું નેત્ર ખૂલે (અને તમે જે જોવાનું છે તે જોઈ શકો). કારણ કે એવું નહીં થાય ત્યાં સુધી મારા હિસાબે દર્શનશાસ્ત્ર શીખવાનો કોઈ અર્થ નથી.’

આટલું કહીને રજનીશજીએ રજિસ્ટર ખોલીને અટેન્ડન્સ લીધી અને બધાનું નામ બોલી બોલીને એમની હાજરી પૂરી. વિધિ પૂરી થઈ અને પચ્ચીસમાંના દસ વિદ્યાર્થીઓ તથા છમાંની એક વિદ્યાર્થિની ક્લાસની બહાર નીકળી ગયાં.

જે સ્ટુડન્ટ્સે દર્શનશાસ્ત્રનો વિષય નહોતો લીધો એ પણ પોતાને ફ્રી પિરિયડ હોય ત્યારે ચૂપચાપ રજનીશજીના ક્લાસમાં આવીને બેસી જતા

હવે રજનીશજીએ લેક્ચર શરૂ કર્યું. એમણે કહ્યું :
‘ગુરુ અને શિષ્ય વચ્ચે જ્યાં સુધી મૈત્રી સ્થાપિત થતી નથી ત્યાં સુધી ખરા અર્થમાં સંવાદ સધાતો નથી. દર્શનશાસ્ત્રનો, ફિલોસોફીનો અભ્યાસ કરવો એ આત્માનો સાક્ષાત્કાર કરવા બરાબર છે, પોતાની જાતને જાણવા બરાબર છે. એટલે તમારી અને મારી વચ્ચે સંવાદ સ્થપાય તે જરૂરી છે. તમે મને અધ્યાપક નહીં, તમારો મિત્ર સમજજો.’
ક્લાસમાં પિનડ્રોપ સાયલન્સ હતી. પછી રજનીશજીએ દર્શનશાસ્ત્રમાં પાશ્ચાત્ય ફિલોસોફી, તર્કશાસ્ત્ર (લૉજિક) અને મનોવિજ્ઞાન (સાયકોલોજી)નો પણ સમાવેશ થાય છે એ સમજાવ્યું. વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓ પ્રભાવિત થઈ ગયાં. થોડા જ દિવસોમાં એમણે રજનીશજી સાથે સંવાદ સાધી લીધો. આ વિદ્યાર્થીઓ રજનીશજી વિશેની વાતો યુનિવર્સિટીમાં બીજા વિદ્યાર્થીઓ સાથે વહેંચતા થયા. જે સ્ટુડન્ટ્સે દર્શનશાસ્ત્રનો વિષય નહોતો લીધો એ પણ પોતાને ફ્રી પિરિયડ હોય ત્યારે ચૂપચાપ રજનીશજીના ક્લાસમાં આવીને બેસી જતા. ધીમે ધીમે આ ખબર સ્ટાફ રૂમ સુધી પહોંચી. કેટલાક લોકોએ ઉત્સુકતાથી તો કેટલાકે આલોચના કરવાના ઇરાદાથી એમનાં લેક્ચર સાંભળ્યાં.

થોડા જ વખતમાં વાઇસ ચાન્સેલર સુધી આ વાત ફરિયાદના રૂપમાં પહોંચી— રજનીશ કોર્સની વાતો ભાગ્યે જ કરે છે. વધારે પડતી વાતો તો કોર્સ બહારની ફાલતુ વાતો હોય છે. આ રીતે જ જો ચાલ્યા કરશે તો કોર્સ ક્યારે કવર થશે અને આવું ચાલ્યા કરશે તો બીજાં પરિણામો પર એની અસર પડવાની.

મહિનાઓ વીતી ગયા અને આ જ રીતે આઠ વર્ષ સુધી ચાલતું રહ્યું. આ બાજુ બહારની દુનિયામાં આચાર્ય રજનીશનાં પ્રવચનો ક્રમશઃ મશહૂર થતાં ગયાં. સાંભળનારાઓ મંત્રમુગ્ધ થતા ગયા. રજનીશજી એક તરફ યુનિવર્સિટીના નિશ્ચિત દાયરામાં વિદ્યાર્થીઓમાં જ્ઞાન વહેંચતા ગયા અને બીજી તરફ દેશના ખૂણે ખૂણે વિશાળ જનસંખ્યા એમને સાંભળવા ઉત્સુક રહેતી.
ફાઇનલી એક દિવસ એવો ઉગ્યો જ્યારે આ આઠ વર્ષના યુનિવર્સિટીના કામ પર પૂર્ણવિરામ મૂકવાનો અવસર આવ્યો.

આવતા રવિવારે પૂરું.

પાન બનાર્સવાલા

તમારી પાસેથી જે છિનવી શકાય એમ હોય, સમજજો કે એ તમારું છે જ નહીં.
-બુદ્ધ

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

•••
આ લેખ તમને ગમ્યો? ન્યુઝપ્રેમીને સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો