બીસ્પોક સૂટથી રંગીન ઝભલા સુધી : સૌરભ શાહ

( લાઉડમાઉથ : ‘સંદેશ’, ‘અર્ધસાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, બુધવાર, ૨ ઑગસ્ટ ૨૦૨૩ )

આજકાલ તો બેભાન થઈ જવાય એવા ફેશનેબલ કપડાં પરદેશના ફૅશન શોઝમાં જોવા મળે છે. રીતસરનાં શિંગડા, પૂંછડા અને ભૂંગળા પહેરીને દુકાળગ્રસ્ત વિસ્તારમાંથી આવી હોય એવી સળેકડી જેવી સુંદરીઓ સ્ટેજ પર આંટાફેરા કરીને, ઊડતા ચુંબનો ફેંકીને જતી રહેતી હોય છે.

એલજીબીટીકયુની ઝુંબેશનો કમર્શ્યલ લાભ લઈ લેવા માંગતી નાની-મોટી વિદેશી બ્રાન્ડો મોટાં મોટાં હોર્ડિઁગસ પર સ્ત્રીઓના આંતરવસ્ત્રો ( લૉન્જરી ) પહેરેલા પુરુષો લાંબા થઈને સૂતા હોય એવું દેખાડે છે. ( આવા પુરુષોનો ઉલ્લેખ થાય ત્યારે ‘પહેરેલા’ માં ‘લા’ ઉપર અને ‘સૂતા’ માં ‘તા’ ઉપર અનુસ્વાર મૂકાવો જોઈએ એવી ઝુંબેશ એક જમાનામાં એક ‘ઇ’ અને એક ‘ઉ’ ની જમાતવાળા શરૂ ન કરે તો સારું. )

સારું, મનુષ્ય સૌથી વલ્કલ પહેરતો થયો – ઝાડનાં છાલપાંદડાંથી શરીરની શરમ ઢાંકવામાં આવતી. ક્રમશઃ ખેતી શરૂ થઈ, કપાસ ઉગાડીને કપડું બનતું થયું, કપડું પહેરાતું થયું- આવું એન્થ્રોપોલોજિસ્ટ કહેતાં માનવવંશશાસ્ત્રજ્ઞોનું માનવું છે. આપણે પણ માની લઈએ.

હૉલીવુડની ‘બેન-હર’ જેવી જૂની ફિલ્મો કે બૉલિવુડની વિજય ભટ્ટે બનાવેલી ઐતિહાસિક પૌરાણિક ફિલ્મો જોઈને આપણે માની લીધું કે રોમન સમ્રાટો, ગ્રીક લોકો, ભારતના રાજા-મહારાજાઓ અને એ જમાનાના કૉમન પીપલ કેવાં કેવાં કપડાં પહેરતાં હશે. રિચર્ડ એટનબરોએ ‘ગાંધી’ ફિલ્મ બનાવતી વખતે ઓગણીસમી સદીના અંતથી વીસમી સદીના આરંભ અને મધ્ય સુધીના સમયમાં ભારતીયો અને અંગ્રેજો કેવાં કપડાં પહેરતાં હતાં તે વિશે સંશોધન કરીને કૉસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનિંગનું કામ બૉલિવુડની મશહૂર વેશભૂષાકાર ભાનુ અથૈયાને સોંપ્યું. ભાનુબહેનને એમના લાજવાબ કામ માટે ઑસ્કારવાળાએ પોંખ્યાં. ભારતીયને મળેલો આ સૌપ્રથમ ઑસ્કાર અવૉર્ડ.

સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ જ્યારે ‘લિન્કન’ કે એ પહેલાં ‘શિન્ડલર્સ લિસ્ટ’ બનાવે છે ત્યારે વીસમી અને ઓગણીસમી સદીના જર્મની – અમેરિકામાં આમ તથા ખાસ આદમી કેવા પોશાક પહેરતા એનો ખ્યાલ આવે. એ જમાનાની સ્ત્રીઓનાં એક્ઝોટિક પોશાકો ‘ગૉન વિથ ધ વિન્ડ’ અને ‘પ્રાઈડ ઍન્ડ પ્રેજયુડિસ’ માં જોવા મળતાં.

07

ગુલઝારની ‘ગાલિબ’ સિરિયલમાં ઓગણીસમી સદીના ભારતના પહેરવેશો જોવા મળ્યા. ગોવિંદ સરૈયાએ મહાન નવલકથાકાર ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠીની નવલકથા ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ પરથી હિંદી ફિલ્મ બનાવી ત્યારે એ જમાનાનાં ગુજરાતી કુટુંબોમાં પહેરાતા પોશાકોની ઝલક દેખાડી. ભારતના વિવિધ પ્રાદેશિક મ્યુઝિયમોમાં એક વિભાગ સ્થાનિક પ્રજાના પહેરવેશોનો જરૂર જોવા મળે. પાઘડી, ફેંટા કે ટોપી પરથી પરખાઈ આવે કે માણસ કયા પ્રદેશનો છે, કયા સમાજમાંથી આવે છે.

આજે પેન્ટ-શર્ટ કે જીન્સ-ટી શર્ટ પહેરેલો માણસ ભારતના કોઈ પણ ખૂણેથી આવેલો, સમાજના કોઈ પણ સ્તરનો હોઈ શકે છે. સમકાલીન સમયે આ એક સારું કામ કર્યું. પોશાકના ભેદભાવો મિટાવી નાખ્યા.

આજના ટીવી પત્રકારત્વમાં જાણીતી અંગ્રેજી ચેનલોના જાણીતા એન્કર્સ બીસ્પોક કહેતાં કસ્ટમાઈઝડ કે પોતાના માપ પ્રમાણે મોંધા દરજી પાસે ( મોટેભાગે વિદેશના ) મોંધુ કાપડ ખરીદીને સીવડાવેલા સૂટ પહેરતા હોય છે. ૧૯૯૦ના અંતમાં પ્રાઈવેટ ન્યુઝ ચેનલો શરૂ થઈ ત્યારે સ્વ. બહેરામ કૉન્ટ્રાકટર ‘બિઝી બી’ એ એમના ઇવનિંગરમાં લખ્યું હતું કે આ અંગ્રેજી પત્રકારોને મહિને કેટલા લાખનો પગાર વત્તા કેવો વૉર્ડરોબ કંપની તરફથી આપવામાં આવે છે. ‘બિઝી બી’ આ બધા જ ચીકના ચહેરાવાળા ટીવી પત્રકારો કરતાં વધુ અનુભવી, વધુ તેજસ્વી અને વધુ ઘડાયેલા. ‘બિઝી બી’ સસ્તા મટીરિયલનું ટીશર્ટ પહેરતા- રોજ ઑફિસમાં કામ પર આવતી વખતે કે ફાઈવ સ્ટારની કૉકટેલ પાર્ટીવાળી પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં એમનો આ જ પહેરવેશ. ખુશવંત સિંહનું પણ એવું જ. અગાઉની સરકારી નોકરીમાં સૂટ પહેર્યા હશે પણ વીકલીના તંત્રી બન્યા પછી ટૉવેલ મટીરિયલનું સસ્તું ટીશર્ટ પહેરતા. એમના લઘરવઘર ફીટિંગવાળા ટીશર્ટમાં એ શોભતા પણ ખરા. ભારતભરમાં લેક્ચર-પ્રવચન માટે જતા ત્યારે યજમાન તરફથી એમને ફાઈવ સ્ટાર હૉટલોમાં ઉતારો મળતો પણ પહેરતા તો ટીશર્ટ જ.

અંગ્રેજી ચેનલોનું જોઈને પ્રાદેશિક ચેનલોવાળા પણ પોતાના એન્કરોને સૂટ પહેરાવતા થઈ ગયા. જોતાંવેંત ખબર પડે કે કોઈ સસ્તા મૉલમાંથી ખરીદેલો સસ્તો માલ છે. અંગ્રેજી ચેનલોમાં મોટાભાગની એન્કરો વિદેશનું અનુકરણ કરીને પુરુષ સમોવડી દેખાવા સૂટ પહેરતી થઈ ગઈ અને પુરુષો કરતાં જરા હટકે દેખાવા લાલભડક કે પીળા પચરક રંગના સૂટ પસંદ કરતી હોય છે. બહુ ઓછી એન્કર્સ ડિગ્નિફાઈડ સાડીમાં ટીવીના પડદા પર આવતી હોય છે. એક જમાનામાં દૂરદર્શનના પડદા પર ડૉલી ઠાકોર અંગ્રેજીમાં અને સલમા સુલતાન હિંદીમાં ( અને સ્મિતા પાટીલ મરાઠીમાં ) સાડી પહેરીને સમાચાર વાંચતાં. સલમાજી તો સાડીના રંગ સાથે મેચ થાય એવા ગુલાબને કાન પર રાખીને આવતાં. એ જમાનાનાં પ્રિન્ટ પત્રકારો કોઈ એનજીઓના એક્ટિવિસ્ટ હોય એમ ખાદીનો ચોળાયેલો ઝભ્ભો, ખભા પર મેલો થેલો અને પગમાં ઘસાયેલા ચંપલ પહેરીને ઑફિસે આવતા કે રિપોર્ટિંગ કરવા જતા. હિન્દી ફિલ્મોએ, તે વખતે, પડદા પર પત્રકારનું કૅરેકટર દેખાડવું હોય તો આવા જ પહેરવેશવાળો અભિનેતા લાવવો પડતો. હિન્દી ફિલ્મવાળાઓ તો મોટામોટા ( એમડી કે સજર્યન ) ડૉક્ટરોના ગળે પણ આખો વખત સ્ટેથોસ્કોપ લટકાવી રાખતા અને આવડો મોટો કન્સલ્ટન્ટ રઈસના ઘરે વિઝિટ માટે આવે ત્યારે હંમેશાં એની પાસે ચામડાના ચોરસ બૉક્સવાળી સરંજામ પેટી રહેતી.

રાજકારણી હોય એટલે શ્વેત વસ્ત્રો, માથે ગાંધી ટોપી એવો હિસાબ રહેતો- હિન્દી ફિલ્મોમાં. રાજકારણમાં જવાહરલાલ નેહરુએ જાકીટ ( જૅકેટ અથવા બંડી ) અને અચકન, શેરવાની વધુ પોપ્યુલર બનાવ્યાં. નેહરુ અગાઉ એવાં કપડાં લોકો પહેરતા નહોતા એવું નહોતું પણ નેહરુએ વધુ પોપ્યુલર બનાવ્યાં. રાજીવ ગાંધીએ જોધપુરી સૂટ અને ચુડીદાર કે અલીગઢી પરની લાંબી કફની સાથે શાલ ઓઢવાનો શોખ લોકોમાં વધાર્યો. નરેન્દ્ર મોદીના અડધી બાંયના ઝભ્ભાથી માંડીને એમના ઈમ્પેકેબલ ફીટિંગવાળા સુઘડ પહેરવેશો વિશે તો એક આખો અલગ લાંબો લેખ લખી શકાય, ફરી ક્યારેક.

ફિલ્મી લોકોમાં બે જણ વર્ષોથી જુદા તરી આવે. ગુલઝારની અને જાવેદ અખ્તરની ડ્રેસિંગ સેન્સ લોકોમાં વખણાય. બેઉ કફની કે ઝભ્ભો કે કૂર્તો પહેરે. પણ ગુલઝારની કફની અને જાવેદ અખ્તરની કફનીમાં આભજમીનનો ફરક છે. બેઉ પોતપોતાની રીતે વેલ ડ્રેસ્ડ છે. ગુલઝારની કફની સવારે કાંજી – ઈસ્ત્રીથી કડક હોવાની પણ આખા દિવસના કામ પછી ચોળાઈ ગયેલી દેખાય તો તેઓ ફિકર નહીં કરે. એમની કફની હંમેશાં સફેદ રંગની અને ઘૂંટણથી ઉપર, ચાર આંગળ ઓછી, હોવાની. સામાન્ય રીતે નાઈટ ડ્રેસ તરીકે પહેરાતા લેંઘાઝભ્ભામાં ઝભ્ભાની જેટલી લેન્થ હોય એટલી જ. ગુલઝાર આવી કફનીમાં તમને આંતરરાષ્ટ્રીય સેમિનારોમાં પણ જોવા મળે અને સ્થાનિક પ્રોગ્રામોમાં પણ.

જાવેદ અખ્તર પાસે કફનીઓની એટલી બધી વેરાયટી છે જેટલી અનુપમ ખેરનાં પત્ની કિરણ ખેર પાસે કે મશહૂર સોશ્યલ ઈન્ફ્લુઅન્સર શેફાલી વૈદ્ય પાસે. જાવેદ અખ્તરની કફનીનું ફેબ્રિક અનેક પ્રકારની વિવિધતાવાળું અને એ કાપડની રંગછટાઓમાં પણ એટલું જ વૈવિધ્ય. ક્યારેક તેઓ કફની પર બંડી કે જૅકેટ પહેરે અને કફનીની લંબાઈ ઘૂંટણથી લગભગ એક વહેંત, આઠ-દસ ઈંચ નીચે. ઇન્હીં લોગોં ને લે લીના દુપટ્ટા મેરા ગાતી મીનાકુમારી એ સલવાર ઉપર પહેરેલા કમીજ જેટલી જ લંબાઈ એવું સમજોને. જાવેદ અખ્તર કફનીના તમામ ચાર બટન બંધ રાખે. છેક ઉપલું બટન પણ ભાગ્યે જ ખુલ્લું હોય. ગુલઝારને કદાચ પડી જ ન હોય કે બટન છે કે તૂટી ગયાં છે. એમની દાઢી હંમેશાં ત્રણ દિવસની વધેલી હોય. રોજેરોજ ત્રણ દિવસ જેટલી જ દાઢી વધેલી દેખાય એવી કન્સિસ્ટન્સી જાળવવા કેટલી મહેનત લેવી પડતી હશે? જાવેદ અખ્તર હંમેશાં ક્લીન શેવ્ડ ફેસ સાથે જ પેશ થાય.

આપણા જેવા સામાન્ય પુરુષોએ ઑફિસમાં કેવાં કપડાં પહેરવાં? દરેક દેશના દરેક સમાજમાં પુરુષો માટે જુદા જુદા વણલખ્યા નિયમો છે. આપણા દેશમાં કાંજી કડક ધોતિયું-કફની પહેરેલી વ્યક્તિ કંપનીની સૌથી ઊંચી ખુરસી પર બેસી શકે, અમેરિકામાં નહીં.

ભારત જેવા દેશમાં કે મુંબઈ જેવા શહેરમાં જ્યાં આખું વર્ષ સમશીતોષ્ણ હવામાન હોય ત્યાં બારે માસ તમે જૅકેટ, બ્લેઝર કે સૂટ ( કે કોટ! ) પહેલી ન શકો. આવું કંઈક પહેરો ત્યારે દર વખતે ટાઈ પહેરવી કે નહીં? ટાઈની અવેજીમાં ક્રેવે અને સ્કાર્ફ પહેરવાની રસમ હવે માત્ર સર્વિસીઝના અફસરો પૂરતી જ સીમિત છે. લશ્કરી ઑફિસરો પાસે એમની રેજિમેન્ટ મુજબ અલગ અલગ ડિઝાઈનના ક્રેવે હોય છે.

ટાઈ ક્યારે પહેરવી અને ક્યારે નહીં? ઑથોરિટી દેખાડવા માટે કે તમે મોટા સાહેબ છો એવું બીજી વ્યક્તિને જતાવવા માટે કાંઈ પહેરવાનું નક્કી કરો તો ક્યારેય બ્લેઝર કે સૂટ વિના માત્ર શર્ટ-પેન્ટ પર ટાઈ પહેરવાનું ટાળવું. કારણ કે શક્ય છે કે લોકો તમને બૉસને બદલે સેલ્સમૅન માની લે. સૂટ વિના ટાઈ પહેરવી જ હોય તો સફેદ કે લાઈટ કલરના ફુલ શર્ટ પર પહેરવી કે અડધી બાંયના શર્ટ પર? અફકોર્સ, પ્લેન ફુલ શર્ટ પર જ. તમે દલીલ કરશો કે અમેરિકામાં તો લોકો અડધી બાંયના ચોકડાવાળી ડિઝાઈનના શર્ટ પર પણ ટાઈ પહેરે છે. કબૂલ. પણ એ લોકો શું એવા વેશમાં જોકર જેવા નથી લાગતા?

ઉમાશંકર જોશી હંમેશાં સફાઈદાર ધોતિયું-કફની પહેરતા. પરદેશ જતા ત્યારે બંધગળા સૂટ પહેરતા. સાહિત્યકાર દેખાવા માટે કફની-પાયજામો પહેરવાનું શું કમ્પલસરી છે? વરસો પહેલાં અમદાવાદની ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની કારોબારી સમિતિની પહેલી જ મીટિંગમાં હું ભડક ચટ્ટાપટ્ટાવાળું રંગીન ટીશર્ટ પહેરીને ગયો. મારા પ્રિય વડીલ સાહિત્યકાર રઘુવીર ચૌધરીએ મારા ટીશર્ટની બાંયને બે આંગળી વચ્ચે પકડીને કહ્યું: ‘તમારું ઝભલું સરસ છે!’

સાયલન્સ પ્લીઝ!

એક નૂર આદમી, હજાર નૂર કપડાં.

– ગુજરાતી કહેવત

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો