કપડાં નીચોવીએ એ રીતે પરોઢિયે પેટ નીચોવીને આખો દિવસ પથારીમાં વિશ્રામ લીધો — હરદ્વારના યોગગ્રામમાં ચોથો દિવસ : સૌરભ શાહ

( ગુડ મૉર્નિંગ: ચૈત્ર સુદ ત્રીજ, વિક્રમ સંવત ૨૦૭૮. સોમવાર, ૪ એપ્રિલ ૨૦૨૨)

આજના દિવસની ટ્રીટમેન્ટ ઘણી મહત્ત્વની હતી. આ એક એવી સારવાર પદ્ધતિ છે જે તમે વરસ દરમ્યાન વધુમાં વધુ ચાર કે છ વાર જ લઈ શકો. બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં જ કરવાની હોય અને બેએક કલાક ચાલે એટલે આજે સ્વામીજીના યોગાભ્યાસમાં હાજરી આપવાની નહોતી.

આયુર્વેદમાં શંખ પ્રક્ષાલનનું બહુ મહત્ત્વ છે. પ્રક્ષાલન એટલે સ્વચ્છ કરવું એ તો સૌ કોઈને ખબર છે. શંખ શબ્દ આંતરડાં માટે વપરાય છે. શરીરમાં ત્રીસ-ચાળીસ ફૂટ જેટલાં આંતરડાં ગોઠવાયેલાં છે. શંખની રચના ધ્યાનથી નિહાળી હશે તો ખ્યાલ આવશે કે એમાં જે રીતની રચના હોય છે, જેને કારણે ફૂંક મારવાથી શંખધ્વનિ નિર્માણ થાય છે, એવી જ અટપટી રચના આંતરડાંની હોય છે. આંતરડા માટે શંખ શબ્દ વાપરવાનું બીજું કારણ એ કે શંખમાં અંદર અંદર અનેક વળાંક હોવા છતાં તે એકદમ ચોખ્ખો હોય છે. એ જ રીતે તમારી ડાયજેસ્ટિવ સિસ્ટમને એટલી જ ચોખ્ખી કરવાની ક્રિયા એટલે શંખ પ્રક્ષાલન.

આ વિધિ તેમ જ મારા આરોગ્ય વિષયક કોઈ પણ લેખમાં આવતી ક્રિયા કે ઔષધ-સેવન ઇત્યાદિ અધિકૃત, અનુભવી અને જવાબદાર વ્યક્તિની દેખરેખ હેઠળ થાય તે અનિવાર્ય છે.

બસ્તી કે એનિમા દ્વારા આંતરડાનાં અંતિમ ભાગોની શુદ્ધિ થતી હોય .છે. શંખ પ્રક્ષાલનથી ગળું, પેટ અને આંતરડાંના પ્રવેશદ્વારથી લઈને આંતરડાંનાં અંતિમ દ્વાર સુધીના તમામ અવયવોની શુદ્ધિ થાય છે.

ટ્રીટમેન્ટ સેન્ટરના રિસેપ્શન એરિયામાં કેટલીક યોગમેટ્સ પાથરેલી હતી. બાજુમાં એક ટેબલ પર વિવિધ પ્રકારનાં પાણીની નાની ટાંકીઓ હતી. મારા માટે આમળાંના હળશેકા પાણીથી આ વિધિ કરવાનું પ્રિસ્ક્રિપ્શન હતું.

સૌથી પહેલાં કાગાસનમાં બેસીને એટલે કે ઊભડક બેસીને ચાર ગ્લાસ આમળાંયુક્ત પાણી ઝડપથી, સહેજ પણ રોકાયા વિના, પી જવાનું. પ્રેક્ટિસ ન હોય એટલે વચ્ચે વચ્ચે રોકાવું પડે. પણ ધીમે ધીમે આવડી જાય.

એ પછી તમારા યોગ પ્રશિક્ષક તમને હલાસન, મર્કટાસન, તિર્યક તાડાસન, ઉદરાકર્ષણાસન, વક્રાસન, મલાસન, કટિ ચક્રાસન વગેરે આસનો કરાવે. આ દરેક આસન શરીરને પેટના ભાગથી મરોડ આપે એવાં હોય. કપડાં ધોઈ લીધા પછી એના બે છેડા સામસામી દિશામાં પકડીને જેમ નીચોવીએ છીએ લગભગ એવી જ આ ક્રિયા થઈ. આમ કરતાં કરતાં તમને સહેજ પણ પ્રેશર આવે તો વધારે પ્રેશરની રાહ જોયા વિના સીધા જ ટૉયલેટ ભેગા થઈ જવાનું. નજીકમાં જ વૉશરૂમની જગ્યા ક્યાં છે તે તમને લઈ જઈને બતાવી દેવામાં આવે.

મોટેભાગે આરંભના અડધો કલાક સુધી ત્યાં જવાની જરૂર ન પડે. પોણો-એક કલાક પછી જવું પડે. ત્યાં સુધી વિરામ લીધા વિના આસનો કરતાં રહેવાનું. પહેલી વાર જઈને પાછા આવીને વધુ એક ગ્લાસ આમળાનું પાણી ઊભડક બેસીને ગટગટાવી જવાનું અને તરત જ યોગશિક્ષકની સૂચના મુજબનાં આસનો કરવા માંડવાનાં.

પાણી-આસન-ટૉયલેટ… પાણી-આસન-ટૉયલેટ. આ આખીય વિધિ પાંચ-સાત વખત ચાલે. ક્રમશઃ તમારું પેટ કચરો બહાર ઠાલવતું જાય અને છેવટે સાવ પ્રવાહી સ્વરૂપે શરીરમાંનો કચરો બહાર નીકળે. બેએક કલાક પછી શરીર થાકીને ચૂર થઈ ગયું હોય. તમને રૂમ પર જઈને આરામ કરવાની સૂચના મળે. રૂમમાં આવીને ફરી એકબે વાર વૉશરૂમ વાપરવો પડે.

ટ્રીટમેન્ટ લીધા પછી કુંજલ ક્રિયા કરવાની હોય, જેથી જે પાણી બહાર નીકળ્યું ન હોય તે મોંવાટે બહાર નીકળે. મને હજુ કુંજલ ક્રિયા કમ્ફર્ટેબલ લાગતી નથી.

આજે આખા દિવસ દરમ્યાન નહાવાની ના પાડી છે. પંખાની નીચે કે ઠંડી હવામાં રહેવાનું નથી. શરીરથી અને મનથી સંપૂર્ણ આરામ કરવાનો છે. અનિવાર્ય ન હોય તો પથારીમાંથી ઊભા પણ થવાનું નહીં. જોકે, ઊભા થવા જેટલી શક્તિ પણ નહોતી. બિલકુલ નીચોવાઈ ગયા હોઈએ એવું લાગે. શક્તિહીન થઈ ગયા હોવાની લાગણી થતી હતી, છતાં શરીરમાં ગજબની સ્ફૂર્તિ લાગતી હતી.

આજે બ્રેકફાસ્ટ માટે મોડા જવાનું હતું. સાડા આઠ વાગ્યે ડાયનિંગ હૉલમાં એક આખો મોટો બૉલ ભરીને ખીચડી આપવામાં આવી જેમાં ભારોભાર ઘી તરતું હતું. યંત્રની સાફસફાઈ કરી લીધા પછી એમાં નવું તેલ પૂરવામાં આવે એ રીતે હવે શરીરમાં ઘી નાખીને તમામ અંગોને અંદરથી કોટિંગ કરી લેવું જરૂરી હોય છે.

ખીચડી મને બિલકુલ ભાવતી નથી. અપવાદરૂપે બિરિયાની જેવી મસાલાઓ નાખેલી ‘નિદા ફાઝલીની ખીચડી’ બનાવતો હોઉં છું. વર્ષો પહેલાં નિદા ફાઝલીના ઘરે મારા કવિમિત્ર શોભિત દેસાઈ મને લઈ ગયા હતા.

કભી કિસી કો મુકમ્મલ જહાં નહીં મિલતા,
કહીં ઝમીં તો કહીં આસમાં નહીં મિલતા.

આશા ભોસલેના કંઠે ‘આહિસ્તા આહિસ્તા’માં તમે નિદા ફાઝલીની આ જાણીતી રચના સાંભળી હશે.

વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ એક વખત સંસદમાં નિદાસાહેબની આ રચનાનું પઠન કર્યું હતું (આ રહી લિન્ક).

વર્ષો પહેલાં ‘એકોઝ’ નામના આલબમમાં ચિત્રા સિંહે ગાઈ છેઃ

સફર મેં ધૂપ તો હોગી
જો ચલ સકો તો ચલો
સભી હૈ ભીડ મેં
તુમ ભી નિકલ સકો તો ચલો

સફર મેં ધૂપ તો હોગી
જો ચલ સકો તો ચલો

નિદા ફાઝલીના ઘરે જગજિત સિંહને મળવાનું હતું. મોડી રાત સુધી બેઉ સર્જકોના સાન્નિધ્યમાં પીધા પછી ભૂખ લાગી. એ જમાનામાં મુંબઈમાં પણ મોડી રાત પછી ખુલ્લી રહેતી રેસ્ટોરાં ભાગ્યે જ કોઈ રહેતી અને સ્વિગી-ઝોમેટોને આવવાને દાયકાઓની વાર હતી. નિદા ફાઝલી રસોડામાં જઈને માત્ર પંદર જ મિનિટમાં બિરિયાનીના સ્વાદને ટક્કર મારે એવી ખિચડી બનાવીને લઈ આવ્યા જેનો સ્વાદ દાઢમાં રહી ગયો. બીજા દિવસે એમને ફોન કરીને રેસિપી જાણી લીધી. એ પછી વર્ષોથી હું નિદા ફાઝલીની ખિચડી બનાવું છું. ઇટીવી માટે ‘સંવાદ’ કાર્યક્રમ કરતો હતો ત્યારે મારા ખાવાના શોખને જાણીને ઇટીવીના ‘રસોઈ શો’ના પ્રોડ્યુસર એક વખત એમના સેટ પર લઈ ગયા હતા. જ્યાં મેં ‘નિદા ફાઝલીની ખિચડી’ બનાવીને દર્શકો સાથે એની રેસિપી વહેંચી હતી. (આ રહી એની લિન્ક).

તો આમ વાત છે. યોગગ્રામમાં તો એવી મસાલાવાળી ખિચડી હોય નહીં. અને આજે શંખ પ્રક્ષાલન પછી ટેકા માટે મારે ઘીથી તરબતર ખિચડી ખાવી અનિવાર્ય હતી. પોણો કલાક સુધી ચમચી-અડધી ચમચી ખાઈને આખો બૉલ પૂરો કર્યો.

બપોરે બે વાગ્યે સ્વામી રામદેવે પોતાના નિવાસસ્થાને આવવાનું નિમંત્રણ આપ્યું હતું. મનમાં ચિંતા હતી કે આ હાલતમાં, જ્યારે શરીરમાં કોઈ ઊર્જા જ નથી રહી ત્યારે, એમને મળીને શું વાતો કરીશ. આમ છતાં પોણા બે વાગ્યે ઊભા થઈને તેમની સાથેની મુલાકાતને શોભે એવાં કપડાં પહેરીને તૈયાર થઈ ગયા અને સ્વામીજીનો સંદેશો આવે એની રાહ જોવા લાગ્યા. બપોરે પોટલી મસાજ વગેરેની ટ્રીટમેન્ટ લેવાની હતી પણ સ્વામીજીને મળવું વધારે અગત્યનું હતું. ટ્રીટમેન્ટ તો ફરી ગમે ત્યારે લઈ શકીશ. પચાસ દિવસની યાત્રાનો હજુ આ ચોથો જ દિવસ છે.

પણ સ્વામીજી તરફથી કોઈ સંદેશો આવ્યો નહીં. પાછળથી ખબર પડી કે બાપુની રામકથામાંથી ઇન્ડિયા ટીવીવાળા એમને શૂટિંગ માટે ગંગાકિનારે લઈ ગયા હતા. બપોરે ડાયનિંગ હૉલમાં એક સંતરું મળ્યું. મોઢું સ્વાદ થયું. સાંજે કેકેટીએસજી જ્યુસ. સાંજની યોગસેશન મિસ કરી. એને બદલે રૂમ પર જ બાલ્કનીમાં હવન કર્યો.

ગઈ કાલે જ મને વિચાર આવ્યો હતો કે યજ્ઞશાળામાં જઈને બીજાઓની સાથે હવન ચિકિત્સા કરવાને બદલે રૂમ પર જ હવન કર્યો હોય તો કેવું? ગઈ કાલે અમે ઇ-રિક્શા બોલાવીને યોગગ્રામમાં પતંજલિની હવનસામગ્રી વેચતા સ્ટોર પર પહોંચી ગયા હતા. ત્યાં અમને કહેવામાં આવ્યું કે રૂમ પર હવન કરવો હોય તો પરમિશન લઈ લીધેલી સારી. અમે એ જ ઇ-રિક્શામાં પાછા રિસેપ્શન પર આવીને નીરજજીને મળ્યા. એમણે ડૉ.માહેશ્વરી પાસે મોકલ્યા. ડૉક્ટરે ખુશીથી પરવાનગી આપી એટલે સ્ટોરમાં ઝઈને પતંજલિની હવનકિટ ખરીદી લીધી. મુંબઈમાં બેએક મહિનાથી રોજ સાંજે હવન કરીએ જ છીએ એટલે પ્રેક્ટિસ તો હતી જ. સાથે ગોમય સમિધા ખરીદી જે ઓનલાઇન નથી મળતી. ગાયના છાણામાં કેટલીક સામગ્રી ઉમેરીને આ સમિધા તૈયાર થાય છે જેને તમે આંબાના કે પીપળાના લાકડાંની સમિધાની અવેજીરૂપે વાપરી શકતા હો છો. એ પછી હવન સામગ્રી રૂપે ગુગળ, હ્રદયેષ્ટિ, મધુઇષ્ટિ, મેધેષ્ટિ અને વાતેષ્ટિના ડબ્બા લઈ લીધા. સાથે દશાંગમ પાવડરનું એક પડીકું પણ મૂકાવી લીધું. કપૂર અને દિવેટ અહીં નહોતાં, મેગાસ્ટોરમાંથી મળી જશે. ઇ-રિક્શાનો ડ્રાયવર ધીરજવાન હતો. મેગાસ્ટોરમાં આમેય ગાયનું ઘી લેવા જવાનું જ હતું. દીવેટ પણ મળી ગઈ. કપૂર નહોતું. અચાનક યાદ આવ્યું કે માચીસ તો છે નહીં. મેગાસ્ટોરમાં રાખતા નથી. યજ્ઞનો સામાન વેચતા સ્ટોરમાં પાછા આવ્યા. માચીસ? અહીં પણ રાખતા નથી. માચીસ વિના હવન કેવી રીતે થાય? આઇડિયા યજ્ઞ શાળામાં જઈને વિનંતી કરી કે માચીસની ડબ્બી અને કપૂર મળે તો મહેરબાની. સાંજ સુધીમાં ખુશી ખુશી મળી જશે એવી ખાતરી મળી.

ગઇકાલે સાંજને બદલે આજે સવારે કપૂર-દીવાસળી રૂમ પર આવી ગયાં હતાં એટલે આજે સંધ્યાકાળે શાંતિથી ગાયત્રી મંત્રના ઉચ્ચારણ સાથે હવન કરીને આપ સૌનાં સુખ, સમૃદ્ધિ, શાંતિ અને સ્વાસ્થ્ય માટે ભગવાનને પ્રાર્થના કરી. માટીના નાના હવનપાત્રમાં શાંત અગ્નિને લઈને એના પર ગૂગળ મૂકીને ધૂપ કરીને રૂમમાં બધી જગ્યાએ ફેરવ્યો.

રાત્રે ભોજનની બિલકુલ ઇચ્છા નહોતી. ડાયનિંગ હૉલમાં જઈને SP, BV (સૂપ , બોઇલ્ડ વેજિટેબલ્સ) તથા ખિચડીને બદલે જો શક્ય હોય તો એકાદ ફ્રુટ મળી જાય તો સારું એવી વિનંતી કરી જે માન્ય રહી. દાડમના દાણાની વાટકી અને એક કાપેલું સફરજન મળી ગયાં. જમતાં પહેલાં કારેલાંનો જ્યુસ તો પીવાનો જ હતો. પીધો. રાત્રે સૂતાં પહેલાં એક કવાથ પી લેવાનો હતો. એ પછી થકાન ઉતારવા પથારીમાં પડ્યા તે વહેલી ઉગે સવાર.

આવતી કાલે સવારે સ્વામીજી સાથે યોગાભ્યાસ માટે ગાર્ડનમાં જતી વખતે માથે પહેરવાની ગરમ ટોપી અને ઉપર પહેરવાનું વિન્ડચીટર જેવું જેકેટ સાથે લઈ લેવું પડશે એવું લાગે છે. સવારે પાંચ વાગ્યે હવામાં ઝાકળનું ઘણું જોર હોય છે અને અત્યારે સહેજ શરદી-ખાંસી જેવું લાગી રહ્યું છે, જે આજની ટ્રીટમેન્ટ પછી નૉર્મલ કહેવાય એવું મને કહેવામાં આવ્યું. પરોઢિયે ગાર્ડનમાં પાથરેલી યોગ-મેટ્સ ઉપરની ચાદર તો સાવ ભીની થઈ ગઈ હોય છે જે દૂર કરીને અમે પહેલા જ દિવસથી મોટો ટર્કિશ ટુવાલ અને એના પર હરદ્વારથી આ જ હેતુસર ખરીદેલી રંગીન ચાદર પાથરી દેતા હોઈએ છે.

શંખ પ્રક્ષાલનની ચિકિત્સાનો અનુભવ એકંદરે બહુ સારો રહ્યો. મને થાય કે આપણી પાસે શરીરને સ્વસ્થ રાખવા માટે કેટકેટલી જાણકારી છે. એલોપથીના ઉપચારોને કારણે જાણે આ બધું જ મહદ્ અંશે ઢંકાઈ ગયું હતું જે જાણકારી સ્વામી રામદેવનાં પચ્ચીસ-ત્રીસ વર્ષના દિવસરાતના ભગીરથ પ્રયાસોને કારણે આજે દુનિયાભરમાં પ્રસરી રહી છે.

સ્વામીજીના જીવન અને એમના કામ વિશે ચિંતન કરતાં કરતાં ક્યારે ઊંઘ આવી ગઈ, ખબર પણ ન પડી. સવારે ચાર વાગ્યે અહીં દરેક જણને રિસેપ્શનમાંથી અચૂક ફોન આવતો હોય છેઃ ‘ઓમ, સુપ્રભાતમ્’. ફોન આવે ત્યારે અમે ઊંઘરેટા અવાજમાં પ્રત્યુત્તર ન આપીએ એટલે પોણા ચારનું એલાર્મ ગોઠવીને જ સૂઈ જવાનો ક્રમ રાખ્યો છે.

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

•••
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો