તને તો મિયાઉં, તારા બાપને પણ મિયાઉં : સૌરભ શાહ

(લાઉડ માઉથ: ‘સંદેશ’, અર્ધ સાપ્તાહિક પૂર્તિ. બુધવાર, 6 માર્ચ 2024)

હમણાં એક જાણીતી કહેવતનું થોડું નવું વર્ઝન બનાવીને મથાળામાં મૂક્યું એ પછી વિદ્વાન લેખક અને પ્રખ્યાત નાટ્યકાર પ્રવીણ સોલંકીનો ફોન આવ્યો. એમણે કહ્યું કે ચલણમાં ભલે શબ્દો બદલાઈ ગયા હોય પણ મૂળ કહેવત છે: વર વરો, કન્યા વરો પણ ગોરનું તરભાણું ભરો.

મને પ્રવીણભાઈની વાત લૉજિકલ લાગી. ગોર શું કામ કોઈને મરવાનું કહે, એનું કામ તો પરણાવવાનું. અને વર્ષો જતાં ‘વરો’નું ‘મરો’ કરી નાખવામાં આવ્યું હોય એ બિલકુલ શક્ય છે.

મેં રેફરન્સ માટે રતિલાલ સાં. નાયક સંપાદિત ‘કહેવતકોશ’ જોયો જેમાં વર મરો – વાળું વર્ઝન છે. જોકે, આ કોશ ૨૦૦૮માં છપાયેલો છે. ભગવદ્ ગોમંડળ ૧૯૪૮માં છપાયેલો છે પણ એમાંય ‘વર’ શબ્દની એન્ટ્રીમાં આ કહેવત છે તેમાં મરો-વાળું જ વર્ઝન છે. આનો અર્થ એ થયો કે વરો-વાળું વર્ઝન એનાથીય જૂનું હશે પણ દાયકાઓથી લુપ્ત થઈ ગયું હશે. પ્રવીણ સોલંકીની સ્મૃતિમાં એ સચવાઈ ગયું તે સારું થયું.

કહેવતો કેવી રીતે બોલચાલની ભાષામાં આવી એની પાછળ વાર્તાઓ જોડી કાઢવામાં આવતી હોય છે. અરવિન્દ નર્મદાશંકર શાસ્ત્રીએ રચેલો આવો જ એક દળદાર સંગ્રહ ‘બૃહદ્ કહેવત કથાસાગર’ મારી પાસે છે. વર મરો, કન્યા મરોવાળી કહેવતનો રેફરન્સ એમાં શોધતો હતો, એનો સંદર્ભ ક્યાંય દેખાયો નહીં પણ એક નવી કહેવત વાંચવા મળી: તને તો મિયાઉં પણ તારા બાપને પણ મિયાઉં…

આ વળી કઈ કહેવત. વાંચતાં ખબર પડી કે ભેંસનાં શીંગડાં ભેંસને ભારે કે હાથનાં ર્ક્યાં હૈયે વાગે એનું જ આ સ્વરૂપ છે. વાર્તા વાંચો:

એક વેપારીને એના બીજા એક વેપારીમિત્રે યુક્તિ બતાવી કે તારી પાસે કોઈ લેણદાર રકમ માગવા આવે ત્યારે એને જવાબમાં કંઈ કહેવાનું નહીં, માત્ર ‘મિયાઉં’ બોલવાનું. આથી લેણદારો માનશે કે આ બિચારો ગાંડો થઈ ગયો છે, તો પડ્યા પર પાટુ ક્યાં મારવી? એટલે તેઓ ઉઘરાણી કરતાં બંધ થઈ જશે.

અને પછી તો એ વેપારી જે કોઈ ઉઘરાણીએ આવે એને કહેતો, ‘મિયાઉં.’

એક લેણદાર ગયો, બીજો આવ્યો: ‘મારી રકમ આપો.’

‘મિયાઉં.’

લેણદારો ગમે એટલાં મહેણાંટોણાં મારે એમને ‘મિયાઉં’ સિવાય બીજું કંઈ સાંભળવા ના મળે. છેવટે બધા આને પાગલ સમજીને જતા રહેતા. વેપારી ઘરમાં બૈરી-છોકરાં: આગળ પણ માત્ર ‘મિયાઉં’ જ બોલતો.

છેવટે આ સલાહ જે વેપારી મિત્રે એને આપી હતી તે આવ્યો, ‘તેં ઠીક વેશ ભજવ્યો. લોકો તને ગાંડો જ સમજી બેઠા છે. હવે ક્યારેય તારી પાસે નહીં આવે. લાવ, મારા પિતાએ તારી પાસે જે પૈસા લેવાના નીકળે છે એ મને આપી દે એટલે હું જાઉં.’

‘મિયાઉં’ વેપારી બોલ્યો. મિત્રે પૂછ્યું, ‘તું મને મિયાઉં કહે છે, તું?’ વેપારીએ કહ્યું, ‘તને તો મિયાઉં પણ તારા બાપને પણ મિયાઉં.’

મિત્ર પસ્તાયો. હાથનાં કર્યાં હૈયે વાગે એમ વિચારીને ઉઘરાણી લીધા વિના જ પગથિયાં ઊતરી ગયો.

બીજી એક કહેવત પહેલી વાર વાંચી. રતિલાલ સાં. નાયકવાળા કોશમાં છે: ‘તાંબાની તોલડી તેર વાનાં માગે.’ એની પાછળની કથા કંઈક આવી છે: એક ભાઈ રોજ ઘરમાં બધાંને ધમકી આપતા કે, ‘હું જુદો નીકળી જઈશ. તમારી સાથે મને નહીં ફાવે.’

છેવટે બધાંએ એને જુદા રહેવાની છૂટ આપી. ભાઈ તો ખુશખુશાલ થઈ જુદા રહ્યા. એકાદ દિવસ તો રાંધ્યું, ખાધું પીધું ને મજા કરી. બીજે દહાડે ઉત્સાહ ન રહ્યો. ત્રીજે દિવસે નરમ પડ્યા. ચોથે દહાડે ભૂખ્યા રહ્યા અને પાંચમે દહાડે ઘરે પાછા આવ્યા.

બધાંએ પૂછ્યું: ‘કેમ ભાઈ, તમે તાંબાની તોલડી લઈને ગયા હતા તે રાંધીને ખાવું’તું ને!’

ભાઈસાહેબ બોલ્યા, ‘રાંધવાની તો હરકત નહોતી, પણ એ તોલડી બીજાં તેર વાનાં માગે છે.’

મતલબ કે બીજાં ઘણાં વાસણો જોઈએ, સાવરણી ને રાખોડી પણ જોઈએ. ઘર સાફ કરવું પડે. વસ્તુઓ ઠેકાણે મૂકવી પડે. જાતે કામ કરવું પડે. એટલે આ કહેવત પડેલી: તાંબાની તોલડી તેર વાનાં માગે!

રતિલાલ સાં. નાયકે આ ઉપરાંત એક ‘રૂઢિપ્રયોગ કોશ’નું પણ સંપાદન કર્યું છે. ‘કાલાં કપાઈ જવાં’ એટલે? કાલામાંથી બહાર દેખાતો કપાસ કોઈ કાપી જાય અને જેવું નુકસાન થાય તેવું નુકસાન થવું; મોટો બગાડ થવો; અનર્થ થવો; કાલાં કપાઈ જવાથી જેવી અસર થાય એવી અસર થવી – હોશ ઊડી જવા, હિંમત હારી જવી.

‘મઠને છાંયડે મઝા કરવી’ એટલે નહીં જેવી મઝા કે નજીવી ગમ્મત કરવી. મઠનું ઝાડ નહીં પણ છોડ હોય એટલે એનો છાંયો હોઈ હોઈને કેટલો હોવાનો?

૧૯૫૧માં ‘દુનિયાનાં ડહાપણ’ નામની એક નાનકડી ચોપડી એન. એમ. ઠક્કરની કંપનીએ પ્રગટ કરી હતી. દેશવિદેશની કહેવતોનો એમાં સંગ્રહ છે. એમાં એક કચ્છી કહેવત છે: ‘પાણી પીને મૂતર જોખેતો.’ આનું એક વર્ઝન ખાવાના ગોળ સાથે પણ સંકળાયેલું છે જેની જાણકારી મારા એક કચ્છી મિત્ર પાસેથી મને મળી હતી. જોકે, એ વર્ઝન લખાય એવું નથી! બીજી એક કચ્છી કહેવત છે: ‘લફેતી લંગોટી ને મીઆં ફત્તેખાન.’

ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટીએ ઈ.સ. ૧૮૯૮માં એટલે કે આજથી લગભગ સવાસો વર્ષ પહેલાં કડીની તાલુકા સ્કૂલના હેડમાસ્તર ભોગીલાલ ભીખાભાઈ ગાંધી સંપાદિત ‘રૂઢિપ્રયોગ કોશ’ પ્રગટ કર્યો હતો જેની કિંમત પોણા બે રૂપિયા હતી. મારી પાસે એની એક નકલ સચવાઈને પડી છે.

આજનો તડીપાર શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો હશે? ભોગીલાલભાઈના કોશમાં ‘તરી પાર કરવું’ રૂઢિપ્રયોગનો અર્થ આપ્યો છે: તરીને અથવા હોડીમાં બેસીને પેલી પાર જવું; ગુન્હેગારને વહાણમાં બેસાડી બીજે દેશ મોકલી દેવો, દેશ નિકાલ કરવો.

કહેવતો ક્યારેય જૂની થતી નથી. જૂની કહેવતોને માંજીને ચકચકિત કરીને આજના સંદર્ભમાં એનો ઉપયોગ કરવાનો કસબ પત્રકારશિરોમણિ હસમુખ ગાંધી પાસે હતો. ‘સમકાલીન’ના ફ્રન્ટ પેજનું મથાળું આજેય એમના ચાહકોને યાદ છે: ‘કાં તો બાપ દેખાડ, કાં શ્રાદ્ધ કર.’