શુકન-અપશુકન અને લતાજી : સૌરભ શાહ

( ગુડ મૉર્નિંગ: ગુરુવાર, મહા સુદ નોમ, વિક્રમ સંવત ૨૦૭૮. ૧૦ ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૨)

પોતાના આગ્રહો સાચવીને પણ ખૂબ મોટી ઊંચાઈએ પહોંચી શકાતું હોય છે. પણ એ આગ્રહો ઇગોને કારણે કે ઘમંડને કારણે સર્જાયેલા ન હોવા જોઈએ. તમારી કળાના કે પછી કોઈ પણ ક્ષેત્રના તમારા કામ માટે તમે નક્કી કરેલા આદર્શો સાથે તમે બાંધછોડ નથી કરવા માગતા ત્યારે તમારી સાથે કામ કરતા લોકો સાથે તમને સંઘર્ષ થતો હોય છે. થવાનો જ છે. પણ એવા વખતે તમારું બાકીનું કામ અટકી ન જવું જોઈએ – તમે ડિસ્ટ્રેક્ટ થઈ જાઓ, તમારી ગાડી પાટા પરથી ખડી ન પડે એનું તમારે ધ્યાન રાખવું જોઈએ. બીજું ધ્યાન એ રાખવાનું કે જેની સાથે જે મુદ્દા પર બહસ થઈ હોય એ સિવાયના બીજા કોઈ જ મુદ્દાઓ તમારા ચિત્તમાં ઉભરવા ન જોઈએ. એટલું જ નહીં, તમારા મતભેદની વાતો તમારી ઑફિસમાં કે તમારા ફિલ્ડમાં થતી હશે, લોકો તમારા પર કાદવ ઉછાળવાની કોશિશ કરશે —આવો ડર રાખીને તમે જ્યાં ને ત્યાં ખુલાસાઓ કરીને પેલી વ્યક્તિની બુરાઈ કરવામાં લાગી જશો તો લાંબા ગાળે તમારું જ નુકસાન થવાનું છે. કોઈકની સાથે કોઈક બાબતે અણબનાવ થયો? નથી સૉલ્વ થતો? આગળ વધી જાઓ. દુનિયા ખૂબ મોટી છે. આવાં વિઘ્નોને કારણે કામમાં એક દિવસ પણ ખલેલ પડવી ન જોઈએ.

આ વાત લતા મંગેશકરે કોઈ જગ્યાએ કહી નથી. પણ લતાજી અને એમની કક્ષાના વિવિધ ક્ષેત્રના અન્ય મહાનુભાવોના જીવન પરથી જે શીખ્યો છું તેનો નીચોડ ઉપર લખ્યો છે.

એ એકમાત્ર સંગીતકાર એવા હતા જેમના માટે લતાનો વિકલ્પ પણ લતા મંગેશકર જ હોય

એક ઇન્ટરવ્યુ દરમ્યાન લતાજીને પૂછવામાં આવ્યું : ‘એક જરા તીખો સવાલ છે, પણ તમારી સંગીતયાત્રાના સંદર્ભમાં પૂછવો જરૂરી લાગે છે. સાઇઠ-સિત્તેર વર્ષ સુધી સતત તમે ગાતાં રહ્યાં છો. તમામ સંગીતકારો સાથે પ્રોફેશનલ ધોરણે તમારા સંબંધો ઉત્તમ રહ્યા છે. આમ છતાં કોઈકને કોઈક કારણસર પરિસ્થિતિઓ કંઈક એવી સર્જાતી રહી છે જેને કારણે કેટલાક અગ્રણી સંગીતકારો માટે તમે પાર્શ્વગાયન નથી કર્યું અથવા થોડાક ગાળા માટે સ્થગિત કરી નાખ્યું હતું. જેમ કે સી.રામચન્દ્ર, એસ.ડી. બર્મન, વસંત દેસાઈ, જયદેવ, શંકર-જયકિશન જેવા સંગીતકારો સાથે તમારે મતભેદો થયા, એ દૂર પણ થયા, એ લોકો ફરી તમારી પાસે પાછા ફર્યા નવા છેડાથી તમારી એમની સાથેની સંગીતયાત્રા શરૂ થઈ. આવા સંજોગોમાં કોઈ એક સંગીતકારનું નામ તમે આપી શકો કે જેમણે ક્યારેય તમારો સાથ છોડ્યો નહીં, ગીત ગવડાવવા માટે ક્યારેય તમારા વિકલ્પની શોધ કરી નહીં.’

લતા મંગેશકર હસીને જવાબ આપે છેઃ
‘સારું છે તમે આ સવાલ મને પૂછી લીધો. આમાં મને તો કંઈ તીખાપણું લાગતું નથી. તમારા સવાલના જવાબમાં મને એક માત્ર મદનમોહનજી યાદ આવે છે. એમણે ક્યારેય મારો સાથ છોડ્યો નહીં. ગાયક તરીકે મારો એમની સાથે જે સંબંધ બંધાયો તે એમના જીવનના અંતિમ દિવસ સુધી તૂટ્યો નહીં… એવું નહોતું કે એ માત્ર મારી પાસે જ ગવડાવતા હતા. એમના માટે ગીતા દત્ત અને આશાજીએ પણ કેવું સરસ ગાયું છે. પણ મારી હાજરી એમની સાથેના સંગીતમાં જે પ્રથમ દિવસે હતી એ જીવનના છેલ્લા દિવસ સુધી એવી ને એવી જ રહી. ઘણી વાર મને ખરાબ લાગતું કે કોઈ કારણસર હું એમના માટે રેકૉર્ડિંગ ન કરી શકું એમ હોઉં તો મદનભૈયા ખૂબ ધીરજ રાખીને હું સાજી થઈને ફરી પાછી રેકૉર્ડિંગ સ્ટુડિયોમાં આવતી થઈ જઉં ત્યાં સુધી રાહ જોતા હતા. એ એકમાત્ર સંગીતકાર એવા હતા જેમના માટે લતાનો વિકલ્પ પણ લતા મંગેશકર જ હોય. આ કારણસર પણ હું એમનો ખૂબ આદર કરું છું અને એમનો આભાર માનવા માટે મારી પાસે શબ્દો ખૂટી પડે છે.’

પ્રશ્નઃ ‘તમે બહુ પ્રામાણિકતાપૂર્વક આ વાતનો સ્વીકાર કર્યો જે એકદમ સાચી વાત છે. શંકર-જયકિશનમાંથી શંકર ગાયિકા શારદાને કારણે તમારાથી દૂર થઈ ગયા તો બર્મનદાદાને પણ કોઈક ગેરસમજ થઈ જેને કારણે વર્ષો સુધી એ તમારાથી નારાજ રહ્યા અને એ ગાળામાં એમણે તમારી પાસે ગવડાવ્યું નહીં. જયદેવજી સાથે પણ કદાચ એસ.ડી. બર્મનની જેમ જ કોઈ ગેરસમજ સર્જાઈ. સી. રામચન્દ્ર પાછલાં વર્ષોમાં તમારાથી એટલા માટે નારાજ રહ્યા કે એમને લાગતું હતું કે તમે નૌશાદસા’બ કે શંકર-જયકિશનને વધારે સમય, વધારે મહત્ત્વ આપો છો અને પોતાની ધૂન માટે એટલું ડેડિકેશન દેખાડતા નથી. આવી બધી વાતો તમારી સર્જનાત્મકતામાં ખલેલ પહોંચાડતી હતી ખરી?’

લતાજીએ વિગતે આ સવાલનો જવાબ આપ્યો છેઃ

‘કેમ નહીં? હું પણ મનુષ્ય છું. તમે જે કંઈ પ્રસંગો ગણાવ્યા એમાં મોટેભાગે મારા તરફથી એમની અવગણના થઈ હોય એવું નહોતું. આમ છતાં કેટલાક સંજોગો એવા સર્જાયા જેને કારણે આવું બધું બન્યું. મને લાગે છે કે જીવનમાં ઘણી બધી બાબતો તમારા કાબૂમાં નથી હોતી. તમારા કામને લઈને થતાં વિવાદો અને ગેરસમજો આનો જ એક ભાગ હોય છે જેના માટે તમે એ વખતે કશું જ કરી શકતા નથી. હું બસ માત્ર એટલું જ કહીશ કે પછીથી બર્મનદાદા અને જયદેવજી સાથેની તમામ ગેરસમજણો દૂર થઈ ગઈ હતી કારણ કે બેમાંથી એકેય પક્ષે એકબીજા માટે ન તો કોઈને દુર્ભાવના હતી, ન કોઈએ એકબીજા માટે ખરાબ વાત ક્યારેય કહી હતી. પછી તો એ બંને માટે મેં સતત ગીતો ગાયાં છે… શંકર જયકિશનવાળા પ્રકરણમાં કમનસીબી એ વાતે હતી કે જયકિશન આ બધી વાતોથી નારાજ થતા હતા અને શંકરજીને કહેતા પણ ખરા કે જે ગીતો માટે લતાની જરૂર છે એ ગીતો માટે આપણે બીજા કોઈ નામ વિશે વિચારવું પણ ન જોઈએ… પણ શું હતું કે જયકિશન હતા ત્યાં સુધી તો આવી પરિસ્થિતિઓ એ બંને મળીને સંભાળી લેતા. એમના ગયા પછી તો જોડી તૂટી ગઈ અને શંકરજીની સંગીત અને સિનેમા પરની પક્કડ ધીમે ધીમે ઓછી થતી ગઈ. એક જમાનામાં ‘એસ.જે.’ એટલે ‘સિલ્વર જ્યુબિલી’ એવું હું કહ્યા કરતી હતી- એમના સંગીતવાળી ફિલ્મો સિલ્વર જ્યુબિલી મનાવ્યા વિના થિયેટરમાંથી ઊતરતી નહીં. એ પછી આર.ડી. બર્મન, કલ્યાણજી-આણંદજી અને લક્ષ્મીકાન્ત-પ્યારેલાલે એમનું સ્થાન લઈ લીધું. શંકર-જયકિશનનો જમાનો જ પૂરો થઈ ગયો. એમના પછીનાં જે સંગીતકારોનાં મેં નામ લીધાં એ સૌની સાથે હું હંમેશાં ગાતી રહી અને ઈશ્વરની કૃપા હતી કે અહીં સંબંધો ખરાબ થવાની કે ખોટું લાગી જાય એવી કોઈ વાત સર્જાઈ નહીં. હું સતત એ લોકો માટે ગાતી રહી અને મારા તરફથી એમને પૂરેપૂરો સહકાર મળતો રહ્યો.’

આંખમાં આંસુ સાથે લતાજી રેડિયો ઉપાડીને એ જ દુકાનમાં પાછા ગયાં અને સાવ સસ્તામાં વેચી દીધો

શુકન-અપશુકનમાં માનવાથી વ્યક્તિ અંધશ્રદ્ધાળુ કે જૂનવાણી થઈ જતી નથી અને ન માનવાથી મૉડર્ન બની જતી નથી. દરેકની પોતપોતાની માન્યતા હોવાની. ક્યારેક એવું પણ બને કે અમુક બાબતમાં તેઓ આવી માન્યતા રાખે, અમુકમાં ન રાખે. સચિન તેંડુલકર સહિતના અનેક ક્રિકેટરો પહેલાં કયા પગ પર પૅડ બાંધવું એની રસમને અનુસરતા હોય છે.

લતાજીએ બે સામસામા છેડાના કિસ્સા આ વિશે કહ્યા છે. એક વખત અમેરિકાની ટુર હતી. કુલ ૯ કન્સર્ટ કરવાની હતી. પહેલે દિવસે જે સાડી પહેરીને ગાયું એ શો સુપર હિટ થયો. એ પછીના આઠેય શોઝમાં લતાજીએ ડ્રાયક્લીન કરાવી કરાવીને એ જ સાડી પહેરીને ગાયું. બાકીની જેટલી સાડી લઈને અહીંથી ગયા હતા તે બધી ગડી ખોલ્યા વિના અકબંધ પાછી આવી. બે-ત્રણ કાર્યક્રમ પછી આયોજકોએ પૂછ્યું પણ ખરું કે તમે દર વખતે એકની એક સાડી કેમ પહેરો છો?

લતાજી કહેતાઃ ‘એનાથી પ્રોગ્રામ સારો થાય છે!’

આવું ઘણા લોકો કરતા હોય છે. લતાજી કહે છેઃ ‘હું પણ આમાંથી બાકાત નહોતી.’

પણ આના કરતાં એક તદ્દન સામા છેડાનો કિસ્સો જુઓ, જે લતાજીએ જ કહ્યો છે.

‘ચલી ચલી રે પતંગ’થી લઈને ‘તુમ્હી હો માતા, પિતા તુમ્હી હો’ સુધીનાં અનેક હિટ ગીતો લતાજીએ જેમના માટે ગાયાં તે સંગીતકાર ચિત્રગુપ્ત સાથેનો આ કિસ્સો છે. (ચિત્રગુપ્તનાં સંતાનો આનંદ-મિલિન્દે ‘કયામત સે કયામત તક’ (પાપા કહતે હૈ બડા નામ કરેગા), ‘દિલ’ (મુઝે નીંદ ન આયે) અને ‘બેટા’ (ધક ધક કરને લગા) જેવું હિટ સંગીત સર્જ્યું હતું).

લતાજી એક વખત ચિત્રગુપ્ત માટે રેકૉર્ડિંગ કરવા ગયાં. જોયું કે ચિત્રગુપ્ત લંગડાઈને ચાલી રહ્યા હતા.

લતાજીએ પૂછ્યું કે, ‘શું થયું? કંઈ વાગ્યું?’

ચિત્રગુપ્તે કહ્યું, ‘કંઈ નથી થયું, લતા. મારી ચંપલની પટ્ટી તૂટી ગઈ છે અને હું ઘરેથી એ જ પહેરીને આવ્યો છું.’

આ સાંભળીને લતાજી કહે, ‘અરે, તમે તૂટેલી ચંપલ પહેરીને કેમ આવ્યા. ચાલો, પહેલાં નવાં ચંપલ ખરીદી લાવીએ.’

ચિત્રગુપ્ત જરા ઝંખવાણા પડી ગયા. બોલ્યા, ‘ એમાં એવું છે ને કે આ ચંપલ કોઈ મામૂલી નથી. એકદમ સ્પેશ્યલ ચંપલ છે. બહુ સંભાળીને હું રાખું છું. જે દિવસે પહેરું છું ત્યારે રેકૉર્ડિંગ સરસ થઈ જાય છે.’

હવે વારો લતાજીનો હતો! અમેરિકામાં નવે નવ કન્સર્ટમાં એક જ સાડી પહેરી હતી એ ભૂલી જઈને લતાજી કહેઃ ‘તમને ચંપલ પર આટલો વિશ્વાસ છે, મારા ગાવા પર નથી!’

અને બેઉ જણા હસી પડ્યા.

1947ના જાન્યુઆરી મહિનાની વાત. લતાજીએ માંડ માંડ પૈસા જમા કરીને મોંઘો રેડિયો ખરીદ્યો. દુકાનેથી નવો નક્કોર રેડિયો લઈને ઘરે આવીને ચટાઈ પાથરીને માથે ઓશિકું મૂકીને આડા પડ્યાં અને ત્યાં જ રેડિયો પર સમાચાર આવ્યા કે કુન્દનલાલ સહગલનું 43 વર્ષની ઉંમરે અવસાન થયું છે. લતાજીના એ સૌથી પ્રિય ગાયક. લતાજીને એમના માટે ખૂબ આદર. લતાજીને મોટો આઘાત લાગ્યો. આંખમાં આંસુ સાથે રેડિયો ઉપાડીને એ જ દુકાનમાં પાછા ગયાં અને સાવ સસ્તામાં વેચી દીધો. આવો અપશુકનિયાળ રેડિયો ઘરમાં નથી જોઈતો.

લતાજી કહે છે કે આમ તો પોતે શુકન-અપશુકનમાં માને નહીં પણ જો કોઈ દિવસ પહેલી જ વાર નવી સાડી પહેરીને કે નવું પર્સ લઈને કે નવું ઘરેણું પહેરીને રેકૉર્ડિંગ સ્ટુડિયોમાં ગયાં હોય અને જો કામ બરાબર ન થયું હોય તો મનમાં વહેમ ભરાઈ જાય અને ફરી ક્યારેય એ સાડી, પર્સ કે ઘરેણું વપરાય નહીં!

લતાજીની જેમ આપણે પણ ઘણીવાર આવું બધું કરતાં હોઈશું. પણ એને કારણે આપણે લતાજી બની શકવાના નથી. છેવટે તો માણસમાં રહેલી પ્રતિભા, એનો રિયાઝ, એની એકાગ્રતા તથા તે વખતે ઊભા થયેલા સંજોગો જ સારું કે ખરાબ પરિણામ લાવતાં હોય છે.

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!

—સૌ.શા.

આ લેખ તમને ગમ્યો? ન્યુઝપ્રેમીને સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો