દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા કુદરત હી પિરોતી હૈઃ સૌરભ શાહ

(ગુડ મૉર્નિંગઃ ગુરુવાર,20 ઑગસ્ટ, 2020)

પુરુષાર્થ કરવામાં ક્યાં કેવી ગરબડ થઈ એની સમજ ન પડે ત્યારે માણસ એના પરિણામને પ્રારબ્ધનું નામ આપી દે છે.

સાચી દિશામાં યોગ્ય સમયે અને યોગ્ય જગ્યાએ જઈને મહેનત કરવાનું કેવી રીતે સૂઝ્યું એની અસમંજસ હોય ત્યારે પણ એના પરિણામને આપણે નસીબનું નામ આપી દેતા હોઈએ છીએ.

આ પ્રારબ્ધ કે નસીબ વિશે ‘કુદરત’ ફિલ્મનું ટાઇટલ સૉન્ગ હમણાં પૂણેની ‘પંચમ મેજિક’ સંસ્થાની યુ ટ્યુબ ચેનલ પર સાંભળ્યું. હિન્દી ફિલ્મોનાં કેટલાંક ગીતો ઓવરરેટેડ હોય છે તો કેટલાંક અંડરરેટેડ હોય છે.

આજે જે ગીત વિશે વાત કરવાની છે તે ઘણું અંડરરેટેડ છે. ‘કુદરત’નાં બીજાં ગીતો ખૂબ પૉપ્યુલર થયાં. ખૂબ એટલે ખૂબ. આજે પણ એટલાં જ લોકપ્રિય છે. અને વાજબી રીતે આ ગીતો લોકોના હૃદયમાં બિરાજે છે. આર.ડી. બર્મનના સંગીતમાં મજરૂહ સુલતાનપુરીના આ શબ્દો કિશોરકુમારના અવાજમાં સાંભળો તો કોનું હૃદય ડોલવા ન માંડેઃ હમેં તુમસે પ્યાર કિતના યે હમ નહીં જાનતે, મગર જી નહીં સકતે તુમ્હારે બિના. તુમ્હેં કોઈ ઔર દેખે તો જલતા હૈ દિલ, બડી મુશ્કિલોં સે ફિર સમ્હલતા હૈ દિલ, ક્યા ક્યા જતન કરતેં હૈં તુમ્હેં ક્યા પતા, યે દિલ બેકરાર કિતના યે હમ નહીં જાનતે. અને આ જ ગીત પરવીન સુલતાનાના કંઠે સાંભળો તો દિલ ડબલ જોરથી ધડકવા માંડેઃ મેં તો સદા કી તુમરી દિવાની, ભૂલ ગયે સૈંયા પ્રીત પુરાની, કદર ન જાની- કદર ન જાની, હમેં તુમસે પ્યાર કિતના…

આ મૂડથી તદ્દન જુદા જ મૂડમાં લઈ જતું બીજું એક ગીતઃ છોડો સનમ કાહે કા ગમ હંસતે રહો ખિલતે રહો મિટ જાયેગા સારા ગિલા હમસે ગલે મિલતે રહો…એનેટ પિન્ટોના હસ્કી અવાજમાં અને કિશોર કુમારના સદાબહાર કંઠે ગવાયેલું આ ગીત પણ ખૂબ જાણીતું થયું.

જન્મની સાથે જ દરેકને એક મણકાવાળી માળા મળી જતી હોય છે. એ માળામાં દુઃખના મણકા કેટલા હશે, ક્યાં હશે એ નક્કી કરવાનું કામ તમારું નથી.

પણ એક ગીત બહુ ઓછાના ધ્યાનમાં આવ્યું. જેમને ગમ્યું તેઓ તો 1981થી આ ગીતની કેસેટ, સીડી, એમપીથ્રી અને હવે પેન ડ્રાઇવ કે ફોનમાં ડાઉનલોડ કરીને ચાર દાયકાથી પોતાની ગાડીમાં-ઘરમાં સાંભળતા આવ્યા છે. પણ એક લાર્જ મેજોરિટી છે જે આ ગીતથી અજાણ છે. એટલીસ્ટ અમે તો હતા જ—‘પંચમ મેજિક’ની યુટ્યુબ ચેનલ પર ગયા મહિને સાંભળ્યું નહોતું ત્યાં સુધી. પણ એક વખત સાંભળ્યા પછી આ ગીતની ધૂન, એના શબ્દો, એ શબ્દોનો અર્થ, ગાયકનો અવાજ મગજ પર એવાં ચડી ગયાં છે કે આખો દિવસ ફોનમાંની ‘ગાના’ એપના પેઇડ વર્ઝનમાં લૂપ પર મૂકીને બ્લ્યુટૂથ સ્પીકર પર મોટા વૉલ્યુમમાં સાંભળ્યા કરીએ છીએ. આ ગીત પાછળની કથા પણ એટલી જ ફેસિનેટિંગ છે. આ લેખમાં જે જે સાંભળવા/જોવા જેવી વાતોનો ઉલ્લેખ થયો છે તે બધાની લિન્ક ‘ન્યુઝપ્રેમી’ પર પોસ્ટ થયેલા આર્ટિકલના અંતે આપી છે. મઝા કરજો.

‘કુદરત’ના ગીતો મજરૂહ સુલતાનપુરીએ લખ્યાં છે પણ આ ટાઇટલ સૉન્ગ કતીલ શિફાઈનું છેઃ

દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા
કુદરત હી પિરોતી હૈ…

જન્મની સાથે જ દરેકને એક મણકાવાળી માળા મળી જતી હોય છે. એ માળામાં દુઃખના મણકા કેટલા હશે, ક્યાં હશે એ નક્કી કરવાનું કામ તમારું નથી. કુદરતે પોતે દરેકના માટે અલગ અલગ માળા ગૂંથી રાખેલી છે. સુખના મણકા કેટલા હશે અને ક્યાં હશે એ પણ કુદરતે જ નક્કી કરી રાખ્યું છે. આ માળા એસેમ્બલી લાઇનમાં નથી બની, યંત્રવત નથી બની એટલે એક સરખી નથી. દરેકે દરેક મનુષ્ય માટે કસ્ટમ મેડ બનાવવામાં આવી છે—બીસ્પોક. દરેક માટે એની સાઇઝ-એના ગજા પ્રમાણે આ માળા બનાવવામાં આવી છે.

દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા
કુદરત હી પિરોતી હૈ,
હાથોં કી લકીરોં મેં યે જાગતી-સોતી હૈ…

પંચમદાએ નક્કી કર્યું હતું કે ‘કુદરત’ (1981)નું ટાઇલ સૉન્ગ એક નવા ગાયક પાસે ગવડાવવું છે.

‘કુદરત’ ફિલ્મમાં ‘નંબર’ પડતાંની સાથે જ આ ગીત શરૂ થાય છે. આ ગીત સાથે સંકળાયેલી એક નાનકડી સ્મરણયાત્રા, પૂણેની ‘પંચમ મેજિક’ સંસ્થાએ 2010ની સાલમાં આર. ડી. બર્મનની પુણ્ય તિથિના રોજ ચોથી જાન્યુઆરીએ યોજેલા કાર્યક્રમમાંથી, થોડા વખત પહેલાં જ પોતાના આર્કાઇવ્ઝમાંથી શોધીને યુટ્યુબ પર આપણા સૌની સાથે શેર કરી છે.

મને નિયમિત વાંચનારા વાચકો જાણે છે કે પૂણેના ‘પંચમ મેજિક’ કાર્યક્રમ વિશે હું બે વાર લખી ચૂક્યો છું. વર્ષમાં બે વાર માત્ર રાહુલ દેવ બર્મનના સંગીત વિશે કાર્યક્રમ થાય. જન્મદિવસે—27 જૂને અને પુણ્યતિથિએ— 4 જાન્યુઆરીએ.

‘કુદરત’ના ટાઇટલ સૉન્ગના ગાયક ચન્દ્રશેખર ગાડગીલે ‘પંચમ મેજિક’ના મંચ પર શેર કરેલી વાત વિશે વિગતવાર જાણીએ.

પંચમદાએ નક્કી કર્યું હતું કે ‘કુદરત’ (1981)નું ટાઇલ સૉન્ગ એક નવા ગાયક પાસે ગવડાવવું છે. ચંદ્રશેખર ગાડગીલ ઑરકેસ્ટ્રાની દુનિયામાં ખૂબ મોટું નામ. ગણેશોત્સવ પ્રસંગે કે અન્ય અવસરો દરમ્યાન ચંદ્રશેખર ગાડગીલને મંચ પર ગાતા સાંભળનારા હજારો ચાહકોને એમનું નામ યાદ. 1947માં જન્મેલા ચંદ્રશેખર તે સમયે બત્રીસ-તેંત્રીસ વર્ષના. ચેતન આનંદના ડિરેક્શનમાં બનેલી ખૂબ મોટા સેટઅપવાળી આ ફિલ્મમાં રાજેશ ખન્ના અને હેમા માલિની ઉપરાંત રાજ કુમાર, વિનોદ ખન્ના, પ્રિયા રાજવંશ, અરુણા ઇરાની અને દેવેન વર્મા હતાં.

સાંતાક્રુઝમાં રામશ્યામ સેવપુરીવાળો જ્યાં બેસે છે એ નાકા પર આવેલા ‘ઓડીના’ બિલ્ડિંગના ચોથા માળે પંચમના નિવાસસ્થાનના મ્યુઝિક રૂમમાં ચેતન આનંદને રોજ કાનમાં કંઇક વાત કહેવામાં આવતી અને ચેતન આનંદ પંચમને ઇશારાથી ના, નહીં ચાલે એવું કહેતા. બે-ત્રણ દિવસ સુધી પંચમ કહ્યા કરે અને ચેતન આનંદ ના પાડ્યા કરે. ત્રીજા દિવસે ચેતન આનંદે પંચમના આગ્રહ આગળ નમતું જોખીને કે પછી કંટાળીને પૂછ્યું: ‘ભલે, પણ એ છે કોણ?’ ત્યારે પંચમે સામે બેઠેલા ચંદ્રશેખર ગાડગીલ તરફ આંગળી ચીંધીને કહ્યું: આની પાસે ગવડાવવું છે.

પંચમદા જાણતા હતા કે ચેતન આનંદ કન્વીન્સ થશે જ. એટલે ચંદ્રશેખર ગાડગીલને રોજ મ્યુઝિક રૂમમાં બોલાવીને તૈયારી કરાવતા. ભલે તો સંભળાવ, હુકમ થયો. અને પંચમદાની સુચના મુજબ બે-ત્રણ હાઈ પિચનાં ગીતો ચંદ્રશેખરે સંભળાવ્યાં. એક તો કવ્વાલી હતી—અઝીઝ નાઝાંવાળીઃ ચડતા સૂરજ ધીરે ધીરે ઢલતા હૈ ઢલ જાયેગા. બીજું ગીત પંચમદાએ પોતે 1974માં રિલીઝ થયેલી અમિતાભ બચ્ચનવાળી ફિલ્મ ‘બેનામ’ માટે કંપોઝ કર્યું હતું જે નરેન્દ્ર ચંચલ પાસે ગવડાવ્યું હતું: મૈં બેનામ હો ગયા.

આ ગીતના શબ્દો જ નહીં, ગીતની ધૂન પણ શરૂઆતમાં જુદી હતી.

હાઈ પિચનાં ગીતોનાં સેમ્પલ સંભળાવી દીધાં પછી ચેતન આનંદે થમ્સ અપ કરીને તરત જ મંજૂરી આપી દીધી. ગીતકાર કતિલ શિફાઈ પણ મ્યુઝિક રૂમમાં હાજર હતા. એમણે શરૂઆતમાં જે શબ્દો લખી આપ્યા તે હતાઃ સંસાર કે સાગર મેં જો ભી કોઈ મોતી હૈ… પણ પછી ગીતનું મુખડું બદલાયું. ચેતન આનંદની અપ્રુવલ મળી ગયા પછી ચંદ્રશેખરને લાગ્યું કે નસીબ પણ બદલાયું. ઑરકેસ્ટ્રા સિંગરમાંથી પ્લેબેક સિંગર અને તે પણ આર. ડી. બર્મનના મ્યુઝિકવાળી રાજેશ ખન્નાની ફિલ્મમાં.

પણ આપણને ખબર નથી હોતી કે આવતી કાલ માટે આપણે જે શેખચલ્લીનાં સપનાં જોઇએ છે તેની જાણ કુદરતને થઈ જતી હોય છે અને આપણા આવાં, ક્યારેય સાકાર ન થનારાં, સપનાં પર મનોમન હસી પણ લેતી હોય છે. કુદરત પાસે એક હાથમાં અંધકાર છે, બીજા હાથમાં જ્યોતિ. એ ક્યારે કયો હાથ લાંબો કરશે એની કોઈનેય ખબર નથી હોતીઃ

યાદોં કા સફર યે કરે
ગુઝરી બહારોં મેં કભી,
આનેવાલે કલ પે હંસે
ઉડતે નઝારોં મેં કભી,
એક હાથ મેં અંધિયારા
એક હાથ મેં જ્યોતિ હૈ.
દુઃખ-સુખ કી હરએક માલા
કુદરત હી પિરૌતી હૈ,
હાથોં કી લકીરોં મેં યે જાગતી-સોતી હૈ…

આ ગીતના શબ્દો જ નહીં, ગીતની ધૂન પણ શરૂઆતમાં જુદી હતી. પંચમદાના મ્યુઝિક રૂમમાં મારુતિરાવ કીર સહિતના તમામ રેગ્યુલર સિટિંગ મેમ્બર્સ પોતપોતાનાં વાજિંત્રો સાથે બેઠા હતા. પંચમદા કતિલ શિફાઈના શબ્દો કંપોઝ કરી રહ્યા હતા. ટ્યુન બનાવતી વખતે પંચમદાની એક ખાસિયત હતી કે આજુબાજુ બેઠેલા તમામ લોકો તરફ એક ઉડતી નજર નાખીને જાણી લે કે કોના કેવા રિએક્શન છે. ચંદ્રશેખર ગાડગીલના મત પ્રમાણે આટલો જલદી ચહેરો વાંચી લેનારો ફાસ્ટ ફેસ રીડર જિંદગીમાં ક્યારેય જોયો નથી. આમતેમ જોતાં જોતાં પંચમદાની નજર સામે બેઠેલા ચંદ્રશેખર પર પડી. હાર્મોનિયમ પર ફરતી પંચમદાની આંગળીઓ થંભી ગઈ. એમણે ચંદ્રશેખરને પૂછ્યું: શું થાય છે તને? ચંદ્રશેખરને ફાળ પડીઃ ના, ના, કંઈ નહીં.

પણ પંચમદાએ પ્રેમથી ગાળ આપીને કહ્યું: તું જલદી બોલ શું થયું?

છેવટે ચંદ્રશેખરે ફોડ પાડીને કહેવું પડ્યું કે પંચમદા અત્યારે તમે જે ધૂન બનાવી રહ્યા છો એ અગાઉ આવી ચૂકી છે. પાંચ-છ વર્ષ પહેલાં. ‘હમશકલ’ નામની ફિલ્મમાં. તમારું જ મ્યુઝિક હતું.

આ બાજુ પંચમદા હાર્મોનિયમની ધમણમાં હવા ભરવા લાગ્યા – એક વાર, બે વાર- હવા ભરતા જ જાય, ભરતા જ જાય. સાતમીવાર હવા ભરાઇ ત્યારે બધાને લાગ્યું કે આજે તો હાર્મોનિયમ ફાટ્યું જ સમજો.

ચંદ્રશેખરે એ ધૂન યાદ કરાવીઃ ઉડતી ચીડિયા ઉડતે ઉડતે ફંસ ગઈ… (‘પંચમ મેજિક’માં સ્મૃતિચૂકથી ચંદ્રશેખર ગાડગીલે શબ્દફેર સાથે એ ધૂન રજુ કરી છે). પછી એ જ ધૂનમાં બેસાડાઇ રહેલા શબ્દો ગાઈને ચંદ્રશેખર કહે છે કે જુઓ કેટલું સામ્ય છેઃ સંસાર કે સાગર મેં જો ભી કોઈ મોતી હૈ કુદરત હી પિરોતી પિરોતી…

ચંદ્રશેખરની વાત સાવ સાચી હતી. બેઉ ધૂન એકદમ સિમિલર હતી. ચંદ્રશેખરને થયું કે કહેતાં તો કહી નાખ્યું પણ બધાની હાજરીમાં આવી ગુસ્તાખી કરવાની શું શિક્ષા મળશે ભગવાન જાણે. ચોથા માળેથી ફેંકી તો નહીં દે ને પંચમ દા!

આ બાજુ પંચમદા હાર્મોનિયમની ધમણમાં હવા ભરવા લાગ્યા – એક વાર, બે વાર- હવા ભરતા જ જાય, ભરતા જ જાય. સાતમીવાર હવા ભરાઇ ત્યારે બધાને લાગ્યું કે આજે તો હાર્મોનિયમ ફાટ્યું જ સમજો, ત્યાં જ હાર્મોનિયમની ચાવીઓ પર ઝડપથી પંચમદાની આંગળીઓ દોડી અને તાર સપ્તકમાં એમણે શરૂ કર્યું સં…સાર કે સાગર મેં… જો ભી કોઈ મો…તી હૈ…

સૌ કોઈ સ્તબ્ધ થઈને સાંભળ્યા કરે. સાવ નવી જ ધૂન. અને કેવી જબરજસ્ત. પળભરમાં તૈયાર થઈ ગઈ. અને પછી તો આખું ગીત બની ગયું- બદલાયેલા મુખડા સાથે.

ચંદ્રશેખરે વિચાર્યું હતું કે મારું પ્રથમ પ્લેબેક સિંગિંગ પેલી જૂની ધૂન પરના ગીત સાથેનું હશે તો કોણ સાંભળશે. એમણે હિંમત કરીને પંચમદાને વિવેકથી આ ભૂલ યાદ કરાવી તો પંચમદાએ એક નવી નક્કોર સુપર હિટ ટ્યુનમાં એ જ શબ્દો પરોવી દીધા. નસીબમાં જે લખાયું હોય છે તે જ થતું હોય છે. કુદરત સામે સંઘર્ષ કર્યા વિના એ જેમ રમાડે એમ રમવામાં જ માલ છે. આપણે જે એક એક ડગલું ભરીએ છીએ, જે જે રસ્તે આગળ વધીએ છીએ એનો નક્શો નિયતિએ પહેલેથી દોરી રાખ્યો હોય છે તો પછી એ નકશાનો સામનો શું કામ કરવાનોઃ

સામના કરે જો ઇસ કા
કિસી મેં યે દમ હૈ કહાં,
ઇસ કા ખિલૌના બન કે
હમ સબ જીતે હૈ યહાં,
જિસ રાહ સે હમ ગુઝરે
યે સામને હોતી હૈ.
દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા
કુદરત હી પિરૌતી હૈ,
હાથોં કી લકીરોં મેં
યે જાગતી-સોતી હૈ…

ચંદ્રશેખરે પંચમદા પાસે નવી ધૂન બનાવડાવવામાં ઉદ્દીપકનું કાર્ય કર્યું. પંચમદાએ કહ્યું: આજથી યુ આર નૉટ ઓન્લી માય સિંગર, યુ આર માય સિટિંગ મેમ્બર.

પંચમદાના મ્યુઝિક રૂમમાં, સ્ટુડિયોમાં, રિહર્સલ રૂમમાં જ્યાં જ્યાં પંચમદા ગીતના શબ્દોને ધૂનમાં ઢાળતા હોય ત્યારે એમનો કાયમી સંગાથ આપનારાઓમાં એક જમાનામાં પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા અને પંડિત શિવકુમાર શર્મા પણ રહેતા. ચૌરસિયાજીના શબ્દોમાઃ ‘કામ હો યા ન હો… હમ બૈઠે રહતે થે… ક્યાંક કોઈ જગ્યા મળી તો વગાડી લીધું.’ આવું ડેડિકેશન પંચમદાની ટીમમાં હતું. શું કારણ? લીડ ગિટારિસ્ટ રમેશ ઐય્યર સહિત બીજા પણ સિટિંગ મેમ્બરો કહેતા કે રોજ સવારે અમે ઘરેથી નીકળીએ ત્યારે કામ પર જઇએ છીએ એવું લાગતું જ નહીં. સ્ટુડિયો જતાં જતાં રસ્તામાં અમે એ જ વિચારતા હોઇએ કેઃ આજ નવા કયા હોનેવાલા હૈ! (‘સત્તે પે સત્તા’માં પરિયોં કા મેલા હૈ, ‘કાલિયા’માં જહાં તેરી યે નઝર હૈ, ‘રૉકી’માં ક્યા યહી પ્યાર હૈ, ‘સાગર’માં ચહેરા હૈ યા ચાંદ ખિલામાં તમે જે એકાઉસ્ટિક ગિટાર સાંભળો છો તે ઓરિજિનલ રેકૉર્ડિંગને રમેશ અય્યરે વગાડેલી છે). ચંદ્રશેખર ગાડગીલ કહે છે કે અકબરના દરબારમાં તો ખાલી નવરત્નો હતા. પંચમદાના દરબારમાં નેવું રત્નો હતા.

માણસ ધારે કંઈક અને થઈ જાય કંઈક. હવામાં અધ્ધર ઊડતા હોઇએ, જમીન પર પગ અડતા ન હોય અને અચાનક કાળની થપાટ પડે અને જમીનદોસ્ત થઈને ચત્તાપાટ પડી જઈએ.

સંસાર કે સાગર મેં જો ભી કોઈ મોતી હૈ કુદરત હી પિરોતી હૈની જગ્યાએ નવા શબ્દો આવી ગયાઃ દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા, કુદરત હી પિરૌતી હૈ અને ચંદ્રશેખર ગાડગીલના કંઠમાં આખું ગીત રેકોર્ડ થઈને તૈયાર થઈ ગયું.

પણ અહીં નસીબે ફરી એકવાર પલટો લીધો. ચંદ્રશેખર ફોડ પાડીને કોઈનું નામ નથી કહેતા પણ એટલું જણાવે છે કે કોઇકે ચેતન આનંદનું બ્રેઇન વૉશ કરી નાખ્યું અને આ જ ગીત મોહમ્મદ રફી પાસે ગવડાવવાનું નક્કી થયું. એ વખતે પંચમદાએ ચેતન આનંદને સ્પષ્ટ કહી દીધું કેઃ તમે કેપ્ટન ઓફ ધ શિપ છો. રફીસા’બ પાસે ગવડાવીને ફિલ્મમાં ભલે વાપરીએ પણ એચ.એમ.વી.ની રેકોર્ડ માટે તો આ ગીત ચંદ્રશેખર ગાડગીલના અવાજમાં જ જશે.

આજની તારીખે પણ તમને રફી સાહેબે ગાયેલા આ ગીતની રેકોર્ડ નહીં મળે માત્ર ફિલ્મમાં જ એમના અવાજમાં ટાઇટલ્સ પડે છે ત્યારે સંભળાશે. ટાઇટલ્સમાં ગાયક તરીકેની ક્રેડિટ જ્યારે આવે છે ત્યારે એક સેકન્ડ પૉઝ કરીને વાંચજો- ચંદ્રશેખર ગાડગીલનું નામ પણ તમને વાંચવા મળશે. ફિલ્મમાં ચંદ્રશેખરનું નામ છે પણ એમનું કામ નથી. પણ રેકોર્ડને કારણે આજની તારીખેય તમે ‘કુદરત’નાં ગીતો સાંભળો તો ચંદ્રશેખરે ગાયેલું વર્ઝન જ તમને મળશે, રફીસા’બવાળું નહીં. પંચમદાની જીદ અને ઉદારતાને કારણે ચંદ્રશેખર ગાડગીલનો અવાજ કાળની ગર્તામાં ખોવાઈ જતાં જતાં બચી ગયો. માણસ ધારે કંઈક અને થઈ જાય કંઈક. હવામાં અધ્ધર ઊડતા હોઇએ, જમીન પર પગ અડતા ન હોય અને અચાનક કાળની થપાટ પડે અને જમીનદોસ્ત થઈને ચત્તાપાટ પડી જઈએ. રાતોની રાત જાગતા રહીને વિચારતા રહીએ કે આવું શું કામ થયું, કેવી રીતે થયું. ભીતરમાં એક વાવાઝોડું કાયમી સ્થાન ગ્રહણ કરી લે અને આંખોની સામે સપનાંઓની ચિતાને જલતી જોયા કરે, અરમાનોના જનાજાઓ ઉઠતા નિહાળ્યા કરેઃ

આહોં કે જનાઝે દિલ મેં
આંખોં મેં ચિતાંએં ગમ કી,
નીંદેં બન ગઈ તિનકા
ચલી વો હવાએં ગમ કી,
ઇન્સાન કે અંદર ભી
આંધી કોઈ હોતી હૈ.
દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા
કુદરત હી પિરૌતી હૈ..

મોહમ્મદ રફી પાસે આ ગીત ગવડાવવાનું નક્કી કર્યા પછી કતિલ શિફાઈએ અંતરાના શબ્દોમાં થોડા નાનામોટા ફેરફાર કર્યા અને પંચમદાએ મૂળ ટ્યુનમાં થોડા ફેરફારો કર્યા. તાર સપ્તકને બદલે એક-બે પગથિયાં નીચે ઉતરીને ‘દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા’માં ‘માલા’ શબ્દમાં જે થડકો, જે પંચ હતો તેને સુંવાળો બનાવીને ‘માલા…આ…આ…આ’ના સુંવાળા-મુલાયમ વળાંકો આપી દીધા (એક જ ગીતને બેઉ અવાજમાં વારાફરતી ધ્યાનથી સાંભળશો ત્યારે આ ફરક ઉડીને કાને વળગશે.)

રેકૉર્ડિંગ સ્ટુડિયોમાં રફીસાહેબે ત્રણ અંતરા ગાઈને નાનકડો બ્રેક લીધો. આ દરમ્યાન રેકૉર્ડિસ્ટની કેબિનમાં કોઇકે કહ્યું કે આ તો એ જ ગીત છે ને જે પેલા પૂનાના ગાયકે ગાયું હતું. શું ગાયું હતું! રફીસા’બે ટૉકબેકના હેડફોનને કાન પરથી ઉતાર્યા નહોતા. એમણે આ સાંભળી લીધું. તરત જ એમણે પંચમને સિંગર્સ કેબિનમાં બોલાવ્યા અને પૂછ્યું કે આ ગીત અગાઉ કોઇએ ગાયું છે? પંચમદા રફીસા’બ સામે જુઠ્ઠું બોલી શકે એમ નહોતા. કબૂલ કર્યું. ‘હા, ગાયું છે.’ રફીસા’બે હેડફોન ઉતારીને બાજુએ મૂકી દીધા અને પંચમદાને કહ્યું: ‘ક્યું કિસી નયે કલાકાર કી ઝિંદગી મેરે હાથોં બરબાદ કરતે હો?’ અને ચોથો અંતરો ગાયા વિના રફીસા’બ રેકોર્ડિંગ સ્ટુડિયોની બહાર નીકળી ગયા. ફિલ્મમાં તમે સાંભળશો તો રફીસા’બે ગાયેલા ત્રણ જ અંતરા સાંભળવા મળશે. રેકોર્ડમાં ચંદ્રશેખર ગાડગીલે ગાયેલા ચારેચાર અંતરા મોજૂદ છે.

માણસ તકદીરને થાપ આપવા લાખ કોશિશ કરે છેવટે તો એણે નસીબના આશ્રિત થવું જ પડતું હોય છે. આ કિસ્મત ઠોકર પણ ખવડાવે છે અને આ જ કિસ્મત તમારો હાથ પકડીને તમને ઊભા પણ કરે છેઃ

ખુદ કો છુપાનેવાલોં કા
પલ પલ પીછા યે કરે,
જહાં ભી હો મિટતે નિશાન
વહીં જા કે પાંવ યે ધરે,
ફિર દિલ કા હર એક ઘાવ
અશ્કોં સે ધોત હૈ.
દુખ સુખ કી હર એક માલા
કુદરત હી પિરોતી હૈ,
હાથોં કી લકીરોં મેં
યે જાગતી સોતી હૈ…

નસીબ માણસને ઉપાડીને ક્યાંથી ક્યાં પહોંચાડી દે છે. નસીબ માણસને પછાડીને ક્યાંથી ક્યાં પાકી દે છે. બાસુ ભટ્ટાચાર્યની રાજેશ ખન્ના- શર્મિલા ટાગોરવાળી ફિલ્મ ‘આવિષ્કાર’ (1974)માં મન્ના ડેના અવાજમાં એક ગીત હતુઃ હંસને કી ચાહને ઇતના મુઝે રૂલાયા હૈ, કોઈ હમદર્દ નહીં દર્દ મેરા સાયા હૈ…સુખની આશા રડાવતી હોય ત્યારે શું કરવું? ‘દોસ્તી’ના રાહી મનવા દુઃખ કી ચિંતાવાળા ગીતની શરૂઆત એક દોહાથી થાય છેઃ ‘દુઃખ હો યા સુખ, જબ સદા સંગ રહે ના કોય/ ફિર દુઃખ કો અપનાઇએ, કિ જાયે તો દુઃખ ના હોય’

બેઉ જવાનાં છે- સુખ પણ જશે. દુઃખ પણ જશે. સુખ જતું રહેશે ત્યારે ગમગીન થઈ જઇશું, અફસોસ થશે કે આ તો સરી ગયું હાથમાંથી. દુઃખ જતું રહેશે ત્યારે સારું લાગશે કે હાશ, ગયું. જિંદગીમાં જો સારું લાગે એવું મહેસુસ કરવું હોય તો સુખની નહીં, દુખની પસંદગી કરવી જોઇએ. જે જતું રહે ત્યારે હળવાશ અનુભવીએ એની જ પસંદગી કરવાની હોય.

‘કુદરત’ના આ ગીતમાં કવિએ ‘દુઃખ-સુખ કી હર એક માલા’માં દુઃખને પહેલાં કેમ મૂક્યું હશે. એવો વિચાર શરૂઆતમાં જ આવ્યો હતો. નૉર્મલી તો સુખ-દુઃખ એમ બોલીએ. મીટર પ્રમાણે પણ બેઉ શબ્દોનું વજન એકસરખું છે. તો પછી શું અંતાક્ષરી રમનારાઓ માટે ‘સ’થી શરૂ થતાં ગીતો ઘણાં છે પણ ‘દ’થી શરૂ થતાં ઓછાં છે એટલે શાયરે સગવડ કરી આપી હશે! પણ હવે પૂરું કરતી વખતે સમજાય છે કે કયો શબ્દ પહેલો મૂકવો અને ક્યાં પછી એનો વિવેક સરસ્વતીપુત્રમાં નહીં હોય તો બીજા કોનામાં હોવાનો?

અને હા. ચંદ્રશેખર ગાડગીલે 2014માં 67 વર્ષની ઉંમરે એક જાણીતા ઑરકેસ્ટ્રા સિંગરની ખ્યાતિ સાથે આ દુનિયામાંથી વિદાય લીધી. એમણે મરાઠીમાં લખેલી આત્મકથાનું શીર્ષક છેઃ શાપિત ગાંધર્વ.
••• ••• •••

1. ‘પંચમ મેજિક’માં ચંદ્રશેખર ગાડગીલ

••• ••• •••

2. ઓરકેસ્ટ્રામાં ‘દુખ-સુખ કી હરએક માલા’ ગાતા ચંદ્રશેખર ગાડગીલ

••• ••• •••

3. ઓરિજિનલ રેકોર્ડિંગમાં ચંદ્રકાંત ગાડગીલે ગાયેલું સંપૂર્ણ ગીત: ‘ દુખ-સુખ કી હરએક માલા કુદરત હી પીરોતી હૈ…’

••• ••• •••

4. ‘કુદરત’માં મોહમ્મદ રફીના કંઠે ‘ દુખ-સુખ કી હરએક માલા’

••• ••• •••

5. પંચમદાએ અગાઉ પોતાના જ આ ગીત પરથી ‘કુદરત’ના ટાઈટલ સોંગ માટે ધૂન બનાવી હતી.

••• ••• •••

આટલું વાંચ્યું છે તો બે મિનિટ રોકાઈને થોડું વધુ વાંચી લો.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ને સપોર્ટ કરવા માટેની અપીલ : સૌરભ શાહ

પ્રિય વાચકો,

ગુજરાતી ભાષાના સૌથી વધુ વંચાતા, વખણાતા અને ચર્ચાતા લેખક-પત્રકારોમાંના એક સૌરભ શાહ તમને રોજ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ દ્વારા મળે છે.

તમે જાણો છો એમ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ કોઈપણ જાતના કૉર્પોરેટ ફન્ડિંગ વિના ચાલતું સ્વતંત્ર, તથા કોઈનીય સાડીબારી ન રાખતું ડિજિટલ મિડિયા છે અને એટલે એ ભરોસાપાત્ર છે.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ની તમામ વાચનસામગ્રી સૌ કોઈ માટે ઓપન છે, વિના મુલ્યે ઉપલબ્ધ છે.

વધુ ને વધુ વાચકો સમજી રહ્યા છે કે મિડિયાની વિશ્વસનીયતા સામે પ્રશ્નો ઊભા થતા જાય છે એટલે કાણાને કાણો કહેવાની હિંમત રાખનારા અને સજ્જનો તથા રાષ્ટ્રપ્રેમીઓનો નિર્ભીક બનીને પક્ષ લેનારા ‘ન્યુઝપ્રેમી’ જેવા પ્લેટફૉર્મને અડીખમ રાખવા તમારા સપોર્ટની જરૂર છે.

‘ધ ક્વિન્ટ’, ‘ધ પ્રિન્ટ’, ‘ધ વાયર’, ‘સ્ક્રોલ’ કે બીજાં ડઝનેક તોતિંગ અંગ્રેજી ડિજિટલ મિડિયા કરોડો રૂપિયાનું ફંડિંગ ઉભું કરીને પોતાના એજન્ડાને— કામકાજને આગળ વધારી રહ્યા છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ આવી રીતે કામકાજ કરવામાં માનતું નથી. ઇન્વેસ્ટર્સ પાસેથી કરોડો રૂપિયા ઉઘરાવ્યા પછી અમુક મિડિયા કરોડરજ્જુ વિનાનાં બની જતાં હોય છે. ઇન્વેસ્ટરોનો વેસ્ટેડ ઇન્ટરેસ્ટ રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃત્તિઓને ઉત્તેજન આપવાથી સચવાતો હોય ત્યારે મિડિયાએ પણ વાચકોનો દ્રોહ કરીને, વાચકોને ઊંધા રવાડે ચડાવીને એન્ટી-નેશનલ ન્યુઝ અને એન્ટી-નેશનલ વ્યુઝ આપવાની પ્રવૃત્તિમાં જોરશોરથી ભાગ લેવો પડતો હોય છે.

આ જ કારણોસર ‘ન્યુઝપ્રેમી’માં જાહેરખબરો પણ ઉઘરાવવામાં નથી આવતી. જે ઘડીએ એડવર્ટાઇઝરના વેસ્ટેડ ઇન્ટરેસ્ટ ન જળવાય એ જ ઘડીએ કાં તો તમારો હાથ આમળીને તમારી પાસે તેઓ પોતાનું ધાર્યું કરાવતા થઈ જાય અને વાચકો ગેરમાર્ગે દોરવાઈ જાય, કાં પછી તમારી નૌકાને મધદરિયે હાલકડોલક કરીને ડુબાડી દેવાની ધમકી આપવામાં આવે.

કોઈ પણ સારી પ્રવૃત્તિ ટકાવી રાખવી હોય અને એને ફેલાવવી હોય તો એ માટે બે મુખ્ય બાબતોની ખાસ આવશ્યકતા હોવાની. પરસેવો અને પૈસો. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ને હજારો વાચકોમાંથી લાખો અને લાખોમાંથી કરોડો સુધી લઈ જવાની મહેનત વન પેન આર્મીસમા સૌરભ શાહ દ્વારા 24×7 થઈ રહી છે. ( એક વાચકે ‘ વન કેન’—one pen, one man, one can—નું બિરૂદ આપ્યું છે. કોઈ એક લેખની કમેન્ટમાં છે.)

‘ન્યુઝપ્રેમી’નું લેખન-સંપાદન તથા એની સાજસજ્જા મુંબઈમાં થાય છે. ટાઇપસેટિંગ ભાવનગર અને અમદાવાદમાં થાય છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ના એડમિનિસ્ટ્રેશનની જવાબદારી પૂણેથી નિભાવવામાં આવે છે અને ‘ન્યુઝપ્રેમી’ને ટેક્નિકલ સપોર્ટ બેંગ્લોર સ્થિત ગુજરાતી ટેકનોક્રેટ આપે છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ની હિન્દી આવૃત્તિ માટેનું અનુવાદકાર્ય મુંબઈ – અમદાવાદમાં થાય છે.

તમારા સપોર્ટની આશાએ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ના દરેક આર્ટિકલમાં જાહેરખબરોની જગ્યાએ અપીલની સૂચના/લિન્ક મૂકાય છે.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ તમારા સ્વૈચ્છિક આર્થિક સપોર્ટથી અડીખમ રહી શકશે, વધુ વાચકો સુધી પહોંચી શકશે અને નિયમિત ધોરણે સમૃદ્ધ વાચનસામગ્રી ક્રિયેટ કરી શકશે. તમારામાંના દરેકે દરેક વાચકનો સ્વૈચ્છિક સહયોગ મળે તે આવકાર્ય છે. તમારા તરફથી મળનારી કોઈ પણ નાની કે મોટી રકમ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ માટે ખૂબ ઉપયોગી થવાની છે.

દર એક-બે અઠવાડિયે કે મહિને-બે મહિને મળતો તમારો નિયમિત પ્રતિસાદ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ની ઇમ્યુનિટી વધારશે અને ઝંઝાવાતો સામે ટકી રહેવાની ક્ષમતામાં ઉમેરો કરશે.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ને તમે બેન્ક ટ્રાન્સફર દ્વારા કે પછી પેટીએમ, ગુગલ પે કે યુપીcomઆઈ ટ્રાન્સફર દ્વારા રકમ મોકલીને સ્ક્રીન શૉટ 9004099112 પર વૉટ્સએપ કરો અથવા HiSaurabhShah@gmail.com પર મેઇલ કરો.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ને ઑલરેડી સપોર્ટ કરી રહેલા વાચકોનો હ્રદયપૂર્વક આભાર અને સૌ કોઈ માટે સદભાવ તથા શુભેચ્છાઓ.

‘ન્યુઝપ્રેમી’ વિશે વધુ જાણવાની ઇચ્છા થાય તો આ લિન્ક ક્લિક કરો : https://www.newspremi.com/gujarati/support-newspremi/