‘મારી પરવરિશ ગલત થઈ હતી’ : હિન્દી સિનેમાના સૌપ્રથમ સુપરસ્ટાર રાજેશ ખન્નાની ૮૦મી વર્ષગાંઠે : સૌરભ શાહ

( ગુડ મૉર્નિંગ : ગુરુવાર, ૨૯ ડિસેમ્બર ૨૦૨૨)

ઝળહળતી સફળતાનાં સપનાંઓ જોનારાને ખ્યાલ નથી હોતો કે એ સફળતા મળી ગયા પછી કાયમ ટકવાની નથી ; એટલું જ નહીં, સફળતાની ટોચ પરથી ગબડીને નિષ્ફળતાની ખીણમાં ધકેલાઈ ગયા પછી જીવન કેટલું દોહ્યલું બની જવાનું છે અને એના કરતાં તો નૉર્મલ લાઈફ હતી તે સારી હતી, ઝળહળતી સફળતાના ખ્વાબ શું કામ જોયા—એવું લાગવાનું છે.

અહીં ક્ષણિક સફળતાની વાત નથી. આંખો આંજી દે એવી સફળતાની વાત છે. સક્સેસ શબ્દ ટૂંકો પડે એવી સફળતાની વાત છે. સુપર સક્સેસની વાત છે.

એ જમાનામાં માત્ર સ્ટાર્સ હતા, સુપરસ્ટાર કોઈ નહોતું. દિલીપકુમાર, રાજ કપૂર અને દેવ આનંદ. સુપરસ્ટાર શબ્દ હજુ કોઈનાય માટે કૉઈન નહોતો થયો. લેટ સિક્સ્ટીઝ અને અર્લી સેવન્ટીઝમાં કૉઈન થયો. રાજેશ ખન્ના માટે.

રાજેશ ખન્ના માટે એક પ્રચલિત માન્યતા એવી છે કે ૧૯૬૯માં ‘આરાધના’ પછી શરૂ થયેલી એમની કારકિર્દીનો સિતારો ત્રણ વર્ષ સુધી સતત પંદર સુપરહિટ ફિલ્મો આપ્યા પછી આથમી ગયો, ૧૯૭૩માં અમિતાભ બચ્ચનની ‘ઝંજીર’ આવ્યા પછી ખન્નાની તમામ ફિલ્મો ફ્લોપ જવા માંડી, રાજેશ ખન્નાએ ફરી પાછા આવવા માટે ઘણા ફાંફાં માર્યા પણ કમ-બૅકના તમામ પ્રયત્નો નિષ્ફળ ગયા અને કાકાનો સિતારો ફરી ક્યારેય ચમક્યો નહીં— આવી માન્યતા ઈન્ડસ્ટ્રીમાં અને આમ જનતામાં પ્રચલિત છે.

શું ખરેખર એવું હતું? જો હા તો એની પાછળનાં કારણો કયાં હતાં? બચ્ચનજીના આગમનને કારણે જ કાકા પાછળ ફેંકાઈ ગયા? રાજેશ ખન્નાની સફળતા પાછળ ખરેખર કયાં કારણો હતાં અને એમની નિષ્ફળતાનો રાઝ શું હતો? એકધારી પંદર સિલ્વર – ગોલ્ડન જ્યુબિલી ફિલ્મો આપ્યા પછીના દોઢ – બે દાયકા દરમિયાન શું રાજેશ ખન્નાએ કોઈ સારી કે હિટ ફિલ્મો આપી જ નહીં? આવા અનેક સવાલોના જવાબો ત્રણ પાર્ટની આ લેખસિરીઝ દરમિયાન શોધવાના છે.

૧૯૬૯થી ૧૯૭૧-૭૨ની આસપાસનાં વર્ષોની રાજેશ ખન્નાની ઝળહળતી સફળતા પછીના બે દાયકા દરમિયાન હિંદી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં અનેક ઍકટર્સ આવી ગયા, ઘણા સફળ થયા અને એમાંથી એક – અમિતાભ બચ્ચન – રાજેશ ખન્નાની લોકપ્રિયતાને પણ આંબી જાય એવી સફળતા મેળવી શક્યા. પણ આ બે દાયકા દરમિયાન રાજેશ ખન્ના સાવ કંઈ અંધારા ખૂણામાં ધકેલાઈ ગયા નહોતા. ૧૯૭૩ પછીના બે દાયકા દરમિયાન રાજેશ ખન્નાએ ઘણી પછડાટો જોઈ, કેટલીક સફળતા પણ માણી, પરંતુ અમિતાભ બચ્ચને નાઈન્ટીઝમાં જેટલી ખરાબ નિષ્ફળતાઓ જોઈ એવી ઘોર નિષ્ફળતાઓ સદ્નસીબે રાજેશ ખન્નાના જીવનમાં આવી નહીં. સાથોસાથ કમનસીબી એ કે અમિતાભ બચ્ચન કૌન બનેગા કરોડપતિ, બી.પી.એલ.ની ઍડ્સ અને ‘મહોબ્બતેં’થી જે રીતે ભવ્ય પુનરાગમન પામીને ફરી એક વાર દર્શકોના દિલમાં છવાઈ ગયા તેવું સદ્ભાગ્ય રાજેશ ખન્નાને જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં મળ્યું નહીં.

એટલું જ નહીં એમના મૃત્યુ પછી એમની પ્રોપર્ટી માટે વિખવાદ થયો, મામલો કોર્ટે ગયો, ફેમિલીએ કહ્યું કે ‘આશીર્વાદ’ બંગલોને રાજેશ ખન્નાનું સ્મૃતિ સ્મારક બનાવવામાં આવશે અને એક દિવસ એ બંગલો ચૂપચાપ વેચી દેવામાં આવ્યો છે એવી તમને અંગ્રેજી છાપાંમાંથી ખબર પડી.

રાજેશ ખન્ના સાથે કેટલીક અતિ સુંદર અને સુપર હિટ ફિલ્મો આપનાર શર્મિલા ટાગોર સાચું જ કહે છે કે રાજેશ ખન્ના વૉઝ અ મૅન ઑફ કૉન્ટ્રાડિક્શન્સ ઍન્ડ કૉમ્પ્લેક્સિટીઝ. ખરેખર તો રાજેશ ખન્ના એકલા જ નહીં, આપણે સૌ વિરોધાભાસોના માણસ છીએ અને અનેક ગ્રંથિઓથી જકડાયેલા માણસ છીએ. હકીકત એ છે કે જે વ્યક્તિ પામી જાય છે અને પામીને સ્વીકારી શકે છે કે હા, મારામાં આ આ વિરોધાભાસો છે અને હું આટલી આટલી ગ્રંથિઓથી પીડાઉં છું – તે જ વ્યક્તિ પોતાની સાથે અને જગત સાથે શાંતિથી જીવી શકે.

શર્મિલા ટાગોરનું કહેવું છે કે રાજેશ ખન્ના મિત્રો માટે ખૂબ ઉદાર હતા, એમણે ખૂબ મિત્રો બનાવ્યા. સાથોસાથ એ મિત્રો માટે ખૂબ પઝેસિવ હતા, એમાં જ એમણે ખૂબ મિત્રો ગુમાવ્યા—આવું શર્મિલાજીનું ઑબ્ઝર્વેશન છે.

શર્મિલા ટાગોરે પોતાના કો-સ્ટારના જીવનનો નિચોડ આપી દેતાં કહ્યું છે કે ‘દોસ્તીની જેમ કાકાએ એમની સ્ટારડમને પણ નર્ચર કરવાને બદલે હાથમાંથી સરી જવા દીધી. એ જોઈ નહીં શક્યા કે ઑડિયન્સ બદલાઈ રહ્યું છે, એ જે પ્રકારના રોલ્સ કરી રહ્યા છે તે લેસ ઍન્ડ લેસ રિલેવન્ટ બનતા જઈ રહ્યા છે. કાકા સમયની સાથે રહેવા માટે પોતાની જાતને રિઈન્વેન્ટ નહીં કરી અથવા કરી શક્યા નહીં, તે એ હદ સુધી કે છેવટે એ પોતાના જ કૅરિકેચર બની ગયા અને લોકો એમની હાંસી ઉડાવવા લાગ્યા.’

હિંદી સિનેમાના સૌપ્રથમ સુપરસ્ટારની જીવનસફર ક્યારેક અતીતની યાદોને હોઠની મુસ્કાન બનાવી દે છે. તો ક્યારેક આપણું મન ભરાઈ આવે છે. જો આપણને એમની વ્યથાઓ અત્યારે પણ હચમચાવી જતી હોય તો જેણે આ બધું પોતાની જાત સાથે બનતાં અનુભવ્યું હશે એમના પર કેવી પહાડ જેવી આપત્તિઓ વીતી હશે.

જે વ્યક્તિની પર્સનલ લાઈફને, સેક્સ લાઈફને તમારી પર્સનલ અને સેક્સ લાઈફ સાથે નિસબત ન હોય એ વ્યક્તિની પર્સનલ/ સેક્સ લાઈફ સાથે તમારે પણ કોઈ લેવાદેવા ન હોવી જોઈએ. જો તમે એવી લેવાદેવા રાખો અને ચર્ચાઓ કરતા રહો તો તમે કૂથલીખોર છો, નિંદાખોર છો, ગંદા માણસ છો એવું હું માનું છું અને એટલે જ રાજેશ ખન્નાની પર્સનલ/ સેક્સ લાઈફને બદલે એમની કરિયરની જ અહીં વાત કરીશું.

તે વખતે ફિલ્મો માત્ર માર્કેટિંગના જ જોર પર નહોતી ચાલતી. માર્કેટિંગ અને સ્ટારપાવર ઉપરાંત સારી સ્ટોરી, સારી ઍક્ટિંગ, સારું ડિરેક્શન અને સારું મ્યુઝિક પ્રેક્ષકોને સોમવારથી જ ઍડવાન્સ બુકિંગની લાઈનમાં ઊભા કરી દેતું. શુક્રવારે ફિલ્મ રિલીઝ થયા પછી એટલો મોટો વર્ડ ઑફ માઉથ ફેલાતો કે પચ્ચીસ ને ક્યારેક પચાસ અઠવાડિયા સુધી કરન્ટ બુકિંગ ખુલતું જ નહીં, ઍડવાન્સમાં જ સાત તરી એકવીસ શોઝ હાઉસફુલ થઈ જતા.

રાજેશ ખન્ના એ જમાનામાં સુપર સ્ટાર બન્યા. કુલ ૧૦૬ ફિલ્મ સોલો હીરો તરીકે કરી. આ ઉપરાંત બીજી ૫૭ ફિલ્મો કરી. આ ૫૭માંની ૨૨ ફિલ્મોમાં બે હીરો હતા.

૧૯૬૬ની ‘આખરી ખત’ સૌથી પહેલી ફિલ્મ અને એ પછી ૧૯૬૭માં ‘રાઝ’ અને ‘બહારોં કે સપને’ અને ‘ઔરત’ આવી. ૧૯૬૮માં એક જ ફિલ્મ ‘શ્રીમાનજી’.

અને ૧૯૬૯માં ‘આરાધના’ આવી. રાજેશ ખન્નાની રાજધાની એક્સપ્રેસ સપનોં કી રાની પાછળ દોડતી થઈ ગઈ. ‘આરાધના’ પછી એ જ વર્ષે ‘દો રાસ્તે’ આવી અને મુમતાઝની બિંદિયાની સાથે રાજેશ ખન્નાની કિસ્મત પણ ચમકવા માંડી.

૧૯૭૦માં ‘ધ ટ્રેન’, ‘સચ્ચા જૂઠા’ અને ‘સફર’.

૧૯૭૧માં ‘કટી પતંગ’, ‘આનંદ’, ‘આન મિલો સજના’, ‘અંદાઝ’, ‘મર્યાદા’, ‘હાથી મેરે સાથી’ અને ‘મહેબૂબ કી મહેંદી’. ‘અંદાઝ’માં શમ્મી કપૂર હીરો હતા છતાં ઝિન્દગી એક સફર હૈ સુહાનાની અપ્રતિમ પૉપ્યુલારિટીએ રાજેશ ખન્નાને લોકોની નજરમાં એ ફિલ્મના હીરો તરીકે પ્રસ્થાપિત કરી દીધા.

૧૯૭૨માં ‘દુશ્મન’, ‘અમરપ્રેમ’ અને ‘અપના દેશ’ ઉપરાંત ‘બાવર્ચી’ અને ‘મેરે જીવન સાથી’.

૧૯૭૩માં ‘દાગ’, ‘નમક હરામ’ અને વળતાં પાણી શરૂ થયાં ત્યારે, ૧૯૭૪માં ‘આપ કી કસમ’, ‘પ્રેમનગર’, ‘અજનબી’ અને ‘રોટી’.

આ ગાળામાં ‘આવિષ્કાર’ (૧૯૭૪), ‘ખામોશી’ (૧૯૭૦) અને ‘ઈત્તેફાક’ (૧૯૬૯) જેવી અત્યંત સુંદર ઑફબીટ ફિલ્મો પણ એમણે કરી. સાથોસાથ ‘ડોલી’ (૧૯૬૯), ‘છોટી બહુ’ (૧૯૭૧), ‘દિલ દૌલત દુનિયા’ (૧૯૭૨) અને ‘શહઝાદા’ (૧૯૭૨) જેવી અડધોએક ડઝન ટોટલી ફર્ગેટેબલ ફિલ્મો પણ કરી.

‘આરાધના’થી ‘દાગ’ અને ‘નમકહરામ’ સુધીની જે ફિલ્મો ગણાવી તેમાંની કમસેકમ પંદર ફિલ્મો સુપરડુપર હિટ હતી એટલું જ નહીં એ તમામ ફિલ્મોનું મ્યુઝિક (એટલે કે એનાં ગીતો) સદાબહાર છે અને આજે પાંચ દાયકા પછી પણ જો એ ક્યારેક ટીવી પર ચાલતી હોય તો સર્ફિંગ રોકીને ત્યાં જ રોકાઈ જવાનું મન થાય. ‘આનંદ’, ‘અમરપ્રેમ’, ‘આરાધના’ કે ‘સફર’ જેવી ફિલ્મો તો ડીવીડી લગાવીને સળંગ માણવાની મજા આવે, અત્યારે પણ.

કિશોરકુમાર, આર.ડી. બર્મન અને આનંદ બક્ષીની ત્રિપુટીએ રાજેશ ખન્નાને અમર બનાવવામાં ઘણો મોટો ભાગ ભજવ્યો. ક્યારેક આ ત્રિપુટીમાં આર.ડી.ની જગ્યાએ કલ્યાણજી – આણંદજી (‘સફર’, ‘સચ્ચાજૂઠા’) આવ્યા તો ક્યારેક લક્ષ્મીકાન્ત – પ્યારેલાલ (‘દો રાસ્તે’, ‘દાગ’).

રાજેશ ખન્નાની આ ફિલ્મો જેમણે જોઈ છે એમને ખબર છે કે રાજેશ ખન્ના એક લેજન્ડ, એક સુપર સ્ટાર કેવી રીતે બન્યા. રાજેશ ખન્નાની તડકીછાંયડીની વાત ૧૯૩૫થી શરૂ થાય છે. ખન્ના પરિવાર લાહોરથી અમૃતસર થઈને મુંબઈ રહેવા આવ્યો. તેના ૭ વર્ષ પછી ૨૯ ડિસેમ્બર ૧૯૪૨માં જતીનનો જન્મ થયો. તે વખતે તળ મુંબઈના ગિરગામ, ઠાકુરદ્વારના ‘સરસ્વતી નિવાસ’માં એમનું ઘર હતું. સૌથી નાના જતીનને ઘરમાં બધા પંજાબી પરંપરા મુજબ કાકા કહેતા. કાકા એટલે સૉર્ટ ઑફ મુન્ના, બચ્ચા. જતીનનાં સગાં કાકી લીલાવતીને ભત્રીજો ખૂબ વહાલો. કાકા ચુનીલાલ અને કાકી લીલાવતી નિ:સંતાન એટલે એમણે જતીનને ગોદ લીધો, દત્તક લીધો. એકચ્યુલી તો જતીનનાં માતા ચંદારાનીએ જતીનના જન્મ પહેલાં ભાભી લીલાવતીને આ પ્રોમિસ આપ્યું હતું. બધા જોઈન્ટ ફૅમિલીમાં જ રહેતા હતા.

કાકાકાકીએ જતીનને બહુ જ લાડકોડમાં ઉછેર્યો, દીકરો જીદ્દી બની જાય તે હદ સુધી એને પૅમ્પર કર્યો. મોટા થયા પછી જતીન ઉર્ફે રાજેશ ખન્ના મિત્રોને કહેતા કે ‘હું ખિસ્સાખર્ચી માટે પાંચ રૂપિયા માગું તો મને દસ રૂપિયા મળતા. સ્કૂલમાં જવું કે નહીં, ક્લાસમાં બેસવું કે નહીં – એ બધું હું જેમ ધારું તેમ નક્કી કરતો અને ઘરમાં બધા ચલાવી લેતા.’ પછી રાજેશ ખન્ના ઉમેરતા, ‘મેરી પરવરીશ ગલત હુઈ હૈ.’ આવા ઉછેરને લીધે પોતાને પૈસાનું અને સમયનું મૂલ્ય સમજાયું નહીં એટલે અફસોસ મિત્રો આગળ વ્યક્ત કરાતો.

કૉલેજમાં એમનો એક મિત્ર રવિ કપૂર હતો. બંને જણાએ સાથે ફિલ્મલાઈનમાં સ્ટ્રગલ શરૂ કરી. જતીન ખન્ના રઈસ કુટુંબના. મહિને હજાર રૂપિયા ઘરમાંથી મળતા. બીજા સ્ટ્રગલર્સને ખાવાના અને ચા – સિગારેટના વાંધા. જતીન ફોરેનની સ્પોર્ટ્સ કારમાં કામ માગવા જતા. રવિ કપૂરને ૧૯૬૪માં જ વી. શાંતારામે ‘ગીત ગાયા પથ્થરોંને’માં લીડ રોલ આપ્યો. એનું નામ થયું —જિતેન્દ્ર અને એમની કરિયર શરૂ થઈ ગઈ.

એ વખતે મુંબઈની કે. સી. કૉલેજમાં ભણતા જતીન ખન્ના નાટકોમાં કામ કરતા. એમના સમકાલીનોમાં ‘ઈપ્ટા’ના નાટકોમાં કામ કરતા સુરતી હરિભાઈ જરીવાલા ઘણા વધારે ટેલન્ટેડ ગણાતા. ‘ગુરખા’ અને ‘નેપાલી નોકર’ જેવાં વિશેષણો પામીને હતાશ થયેલા જતીનને પિતા ચુનીલાલે અલ્ટિમેટમ આપી દીધું કે જો પાંચ વર્ષમાં કંઈ ઉકાળ્યું નથી તો ફૅમિલી બિઝનેસમાં લગાડી દઈશ. પણ કાકા-કાકી જતીનને પ્રોત્સાહન (અને પૈસા) આપતાં રહ્યાં.

વધુ આવતી કાલે.

આજનો વિચાર

હું તરત કબૂલ કરી દઉં કે સિનેમા કે ફિલ્મી ગીતો સામે મને અણગમો નથી. મારું અજ્ઞાન એ હકીકત છે, એટલું જ. એ અજ્ઞાન ઓછું થાય એ મને ગમે છે. વરસની મારી સરેરાશ, ફિલ્મ જોવાની, કેટલી માનો છો? સંભવ છે અર્ધી ફિલ્મની સરેરાશ હશે… મારો એક તરુણ મિત્ર મારે ત્યાં રહેવા આવેલો. એણે પ્રભાત થતાં જ ગીતાના અઢાર અધ્યાયોની જેમ મુક્ત કંઠે, આ, તે, અમુક, તમુક ફિલ્મના પ્રચલિત અનેક ગીતો લલકારીને હવાની ખુશનુમાઈ વધારી દીધી. આવો ઉપકાર વારંવાર મારી ઉપર થતો નથી એથી જ ફિલ્મી ગીતોની જે કંઈ સમૃદ્ધિ છે તેનાથી વંચિત રહીને જીવું છું. જોકે, છેક એવું તો ન હોય. અમારા જમાનાના સાયગલ, પંકજ મલ્લિક આદિને અંદરથી વાગોળીને જીવું છું.

– ઉમાશંકર જોશી

(પ્રથમ નિબંધસંગ્રહ ‘ગોષ્ઠિ’માં
પ્રગટ થયેલા નિબંધ ‘ફિલ્મી ગીતો’માંથી)

• • •

તાજા કલમ: તમને આમાં મઝા પડી રહી છે? તો કમેન્ટ બોક્સમાં તમારી લાગણી કેમ નથી લખતા! તમારા હોંકારા વગર અંધારામાં તીર ચલાવવા જેવું લાગે છે!
—સૌ.શા.

• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો