નિરાશા, આબરૂ અને ટીકા

જિંદગી જીવવાની કળા ચાર માર્ગે પ્રાપ્ત થતી હોય છે: અનુભવ દ્વારા, વ્યક્તિઓ દ્વારા, પુસ્તકો દ્વારા અને જાત સાથેની વાતચીત દ્વારા.

આ ચારેય માર્ગો વારાફરતી અપનાવવા કે એક સાથે – એ વિશે કોઈ ચોક્કસ નિયમ નથી.

અનુભવોથી માણસની થિયરીઓની વાસ્તવિકતાના એરણ પર કસોટી થતી જાય છે.

જીવનમાં આવતી દરેક વ્યક્તિ આપણને શું કરવું અને શું ન કરવુંના પાઠ આપી જતી હોય છે.

જીવનમાં પુસ્તકોનું મહત્ત્વ આ કૉલમના વાચકોને મારે સમજાવવાનું ન હોય.

જાત સાથેની વાતચીત જેટલો સંતોષપ્રદ માર્ગ કદાચ બીજો એકેય નથી.

તમને જે ઘડીએ જે સત્ય દેખાય છે, અનુભવાય છે, એ સત્યને તમે અનુસરો છો. સાચને ઓળખવામાં તમે થાપ ન ખાઓ એ માટે કયાં, કેટલા સાવધ રહેવું એ તમને અનુભવ શીખવે છે.

ફિલ્મના જ નહીં અનેક ક્ષેત્રોના ટોચના લોકો પાસેથી તમે અનેકવાર સાંભળ્યું છે કે મારા ક્ષેત્રમાં મારા ઘણા મિત્રો છે પણ હું મારા પર્સનલ ફ્રેન્ડ્ઝ સાથે જેટલી નિકટતા અનુભવું છું એટલી આત્મીયતા મારી ઈન્ડસ્ટ્રીના મિત્રો સાથે નથી અનુભવતો. તમે તમારા ક્ષેત્રની સફળ હસ્તી છો એને કારણે જ તમારી સાથે દોસ્તી રાખનારાઓને પારખવા એકદમ આસાન નથી હોતા.

જીવનના કોઈપણ તબક્કે ઠોકર ખાતાં બચવું હોય તો આસપાસની વ્યક્તિઓમાંથી કોણ તમારા મિત્રો છે અને કોણ અ-મિત્રો છે એની ઓળખ બને એટલી જલદી થઈ જવી જોઈએ. એ પરખ થઈ ગયા પછી જીવનમાં આવતાં નિરાશા, આબરૂ અને ટીકા જેવાં મુકામો અંગે વિચાર કરવા જોઈએ. આ ત્રણેય બાબતો વિશે મારા પ્રિય વડીલ લેખક મોહમ્મદ માંકડનો દૃષ્ટિકોણ મને ગમે છે. તેઓ કહે છે કે જિસસ ક્રાઈસ્ટના જીવનનો વિચાર કરવામાં આવે તો પહેલી નજરે આપણને એક નિષ્ફળ વ્યક્તિનાં દર્શન થાય. જીવન દરમિયાન એમણે શું પ્રાપ્ત કર્યું? કોણે એમની વાત સાંભળી? કોણે એ સ્વીકારી? અબ્રાહમ લિંકનના જીવનની તવારીખ જાણીતી છે: ૧૮૩૧માં ધંધામાં નિષ્ફળતા મળી, ૧૮૩૨માં વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં હાર થઈ, ૧૮૩૩માં ધંધામાં ફરી નિષ્ફળતા મળી, ૧૮૩૫માં વિધાનસભામાં જીત મળી પણ પ્રેમિકાનું મૃત્યુ થયું, ૧૮૩૮માં સ્પીકરની ચૂંટણીમાં હાર થઈ, ૧૮૪૩માં-૧૮૪૬માં-૧૮૪૮માં કૉન્ગ્રેસની ચૂંટણીમાં હાર, ૧૮૫૫માં સેનેટની ચૂંટણીમાં હાર, ૧૮૫૬માં ઉપપ્રમુખની અને ૧૮૫૮માં સેનેટની ચૂંટણીમાં હાર થઈ. ૧૮૬૦માં અબ્રાહમ લિંકન અમેરિકાના પ્રમુખપદે ચૂંટાયા.

નિરાશા પરથી આબરૂના મુદ્દા પર જતાં પહેલાં પ્રસિદ્ધિ વિશેનાં માંકડ સાહેબનાં નિરીક્ષણો જોઈ લેવા જોઈએ. તેઓ કહે છે કે સાહિત્ય, કલા કે એવાં બીજા ક્ષેત્રોમાં ત્રણ પ્રકારના માણસોને જ પ્રસિદ્ધિ મળતી હોય છે. એક તો, એવા લોકો જેમની ન્યુસન્સ વેલ્યુ હોય. ભૂંડા માણસથી ભૂત ભાગે એ ન્યાયે કોઈ એમને સતાવતું નથી. બીજા એવા લોકો જેઓ હું તારી પીઠ ખંજવાળું, તું મારી પીઠ ખંજવાળની અંગ્રેજી કહેવતને જીવનનો સિદ્ધાંત માનીને બેઠા હોય. મગન છગનની પ્રશંસા કરે અને છગન મગનની પ્રશંસા કરે અથવા કરાવી શકે તો બંનેની પ્રસિદ્ધિ જીવનકાળ સુધી ટકી રહેતી હોય છે. ત્રીજા વર્ગના લોકો ખરેખર મિડિયોકર હોય છે કારણ કે વિશાળ સમુહના લોકોને એવા જ લોકો પસંદ પડતા હોય છે. એટલે જ સ્ટેન્ડ અપ કૉમેડિયનોને કે એમના જેવા જ બીજા સ્ટૅન્ડ અપ ચિંતક-વિચારકોને કે સ્ટૅન્ડ અપ ધર્મગુરુઓ કે સ્ટૅન્ડ અપ માર્ગદર્શકોને જેવી પ્રસિદ્ધિ મળે છે એવી ક્યારેય સિરિયસ ફિલસૂફોને, વિદ્વાનોને કે વિજ્ઞાનીઓને નથી મળતી.

આ ત્રણ પ્રકારના લોકો પ્રસિદ્ધિ મેળવીને પોતાની આબરૂ વિશેના ભ્રમમાં જીવતા હોય છે જેના પરિણામે તેઓ આબરૂ અને સુખ બંને ગુમાવી બેસે છે. આબરૂનો દેખાવ માણસને ભાગ્યે જ આબરૂદાર બનાવી શકે. મોર કળા કરે ત્યારે પાછલી બાજુએથી એ કેટલો ઉઘાડો થઈ ગયો છે એ દૃશ્ય એ પોતે જોઈ શકતો નથી. આબરૂનું પણ આવું જ છે. પોતાની આબરૂનો વિચાર માણસની નજર સામે સતત રહ્યા કરે છે ત્યારે એના જીવનનું મૂળ લક્ષ્ય એ ખોઈ બેસે છે. માણસની સાચી આબરૂ અને આબરૂના ઘટાટોપમાં ફરક છે. માણસની સાચી આબરૂ એની પોતાની જાત સાથે સંબંધ ધરાવે છે જ્યારે આબરૂનો ઘટાટોપ વ્યક્તિના બાહ્ય સંજોગો અને સાધનો સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આઈન્સ્ટાઈનની આબરૂ એના જ્ઞાન સાથે, કોઈ વેપારી કે ઉદ્યોગપતિની આબરૂ એના પૈસા કે સાધનો ઉપર, સોક્રેટિસ કે ગાંધીની આબરૂ એમનાં ડહાપણ અને સિદ્ધાંતો ઉપર અને કોઈ લેખકની આબરૂ એનાં લખાણોની ગુણવત્તા પર આધાર રાખતી હોય છે.

આબરૂ જવાનો ભય દરેકને જુદાં જુદાં કારણોસર લાગે છે. પરંતુ એના મૂળમાં, પોતે જેવો છે અથવા તો જેવો હોવો જોઈએ, એવો નહીં રહે તો શું થશે એ ડર મુખ્ય છે. માણસ પોતાની જાત પાસે પોતાની એક છબિ કંડારે છે અને એ છબિ સારી હોઈ શકે છે, કાલ્પનિક પણ હોઈ શકે છે. એ છબિ ઝાંખી પડવા માંડે ત્યારે એને ડર લાગવા માંડે.

સમસેટ મૉમે કહ્યું હતું કે માણસો તમારી ટીકાને આવકારે ત્યારે ખરેખર તો તેઓ તમારા તરફથી પ્રશંસા ઝંખતા હોય છે. શિખામણ પણ એક પ્રકારની હળવી ટીકા છે જે કોઈને ગમતી નથી હોતી એટલે બને તો એ આપવાનું ટાળવું. કોઈની ટીકા કરતી વખતે વિચારી જોવું કે એ જરૂરી છે? એનાથી ખરેખર ફાયદો થવાનો છે? ટીકાથી સામેની વ્યક્તિના સુધરવાના ચાન્સીસ કેટલા? કોઈની ટીકા કરવાથી તમને પોતાને નુકસાન થવાની શક્યતા કેટલી? ટીકાની તીવ્રતા તથા યોગ્યતા એક પલ્લામાં અને તમને થનારું નુકસાન બીજા પલ્લામાં મૂક્યા પછી ત્રાજવું સ્થિર રહેશે કે પછી એક બાજુ ઝૂકી જશે?

ટીકા નબળી વ્યક્તિને ખતમ કરે છે અને સબળ વ્યક્તિને વધુ સશક્ત બનાવે છે. પૃથ્વી પર જન્મ લેનાર કોઈ પણ મહાન વ્યક્તિની ટીકા ન થઈ હોય એવું બન્યું નથી. વ્યક્તિ જેટલી મહાન, જેટલી ક્રાંતિકારી એટલી એની ટીકા વધુ તીવ્ર, વધુ કડવી. કેટલાય વિદેશી તેમ જ ભારતીય ચિત્રકારો તથા લેખકોના ચિત્રોની-સાહિત્યની એમના જીવનકાળ દરમ્યાન ભરપૂર ટીકાઓ થઈ છે. માન્યવર વિદ્વાનોએ આવી ટીકાઓ કરી છે. આમ છતાં આ સર્જકો ટીકાઓ સામે અડીખમ ઊભા રહ્યા અને આજે એમનું સર્જન અડીખમ ઊભું છે. વિદ્વાનો એમને સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે ઈતિહાસે એમને સ્વીકાર્યા અને ઈતિહાસ જેમને સ્વીકારે છે એને ટીકાઓ કશું નુકસાન કરી શકતી નથી. આની સામે કેટલાક સર્જકો વગેરેને એમના જીવનકાળ દરમિયાન પ્રશંસા કરી કરીને ખૂબ ચગાવવામાં આવે છે, પરંતુ સમય જતાં જ એ બધા ઉકરડે ફેંકાઈ જાય છે. તત્કાલીન પ્રશંસા ખરા અર્થમાં માણસને કશું આપી શકતી નથી. તત્કાલીન ટીકા સાચા માણસ પાસેથી કશું લઈ જતી નથી. મોહમ્મદ માંકડના આ વિચારો સાથે સહમત થતા હોય એવા અંદાજમાં અમેરિકી લેખક હ્યુ પ્રાધરે લખ્યું છે: ‘કોઈ મારી ટીકા કરે એને કારણે હું એવો નથી બની જતો. એણે કરેલી ટીકા માત્ર એનો અંગત મત છે.’ ઈઝરાયલના એક વખતના પ્રેસિડેન્ટ આઈઝેક નેવોને કહ્યું હતું: ‘મને મારા અભિપ્રાયો છે જ નહીં એવું નથી, પરંતુ હું જેટલું વિચારું છું એ બધું બોલી નહીં નાંખવા બદલ જ મને પગાર મળે છે!’

આજનો વિચાર

ઉમ્ર ઝાયા કર દી લોગોં ને
ઔરોં કે વજૂદ મેં નુક્સ
નિકાલતે નિકાલતે
ઈતના હી ખુદ કો
તરાશા હોતા
તો ફરિશ્તે બન જાતે.

– ગુલઝાર

એક મિનિટ!

બકાભાઈની તબિયત બગડી. ડૉકટરને બતાવ્યું. ડૉકટર કહે કે તમે ૧૨ કલાકના મહેમાન છો, કદાચ સવાર નહીં જોઈ શકો.

બકાભાઈએ આ વાત ઘરે જઈને પત્નીને કરી. બંનેએ વિચાર્યું કે જિંદગીની છેલ્લી રાત છે તો ભૂતકાળની સુંદર યાદો વાગોળીએ.

ખૂબ મોડી રાત સુધી વાતો થઈ. પછી બકાભાઈએ પત્નીને ઝોકાં ખાતાં જોઈને કહ્યું: ‘લે, તું તો સૂઈ ગઈ…’

પત્ની બોલી: ‘શું કરું તમારે તો સવારે ઊઠવાનું નથી. મારે તો ઊઠવું પડશે ને…’

( મુંબઇ સમાચાર : સોમવાર, 5 જૂન 2017)