( તડકભડક: ‘સંદેશ’, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, રવિવાર, 4 મે 2025)
હિન્દી ફિલ્મનાં ગીતો આપણી ન લખાયેલી રોજનીશીનું એક-એક પાનું છે. આ ગીતો લખનારા ડઝનબંધ ગીતકારોએ-કવિઓએ આપણા વતી એ પાનાં લખ્યાં છે. સાહિર, મજરૂહ અને આનંદ બક્ષીથી લઈને ગુલઝાર, જાવેદ અખ્તર અને શૈલેન્દ્ર…
શૈલેન્દ્ર. 1923ની 30 ઑગસ્ટે એમનો જન્મ. એમનાં પુત્રી અમલા શૈલેન્દ્ર મઝુમદારે પિતાનાં સંસ્મરણોને એક પુસ્તક રૂપે પ્રગટ કર્યાં છે ‘શૈલેન્દ્ર : અ લવ લિરિક ઇન પ્રિન્ટ : અ ડૉટર રિમેમ્બર્સ.’
પુસ્તકમાં અમલાજીએ પોતાના બાળપણ દરમ્યાન અને પોતાની કિશોરાવસ્થા દરમ્યાન અનુભવેલી-જોયેલી પિતાની ઘણી બધી વાતોને યાદ કરીને શૈલેન્દ્રના ભાવકો સમક્ષ મૂકી છે. મોટા થયા પછી, પિતાની ગેરહાજરીમાં અનુભવેલી વ્યથાઓને પણ શબ્દબદ્ધ કરી છે. જેમ કે : ‘તીસરી કસમ’ પછી, માત્ર 43 વર્ષની વયે દેવાદાર પિતા ગુજરી ગયા એ પછી મુંબઈમાં ખારના રામકૃષ્ણ મિશનને અડીને આવેલા ‘રિમઝિમ’ બંગલા પર કોર્ટની ટાંચ આવે એમ હતું. રાજ કપૂરે સમયસૂચકતા વાપરીને એ બંગલો ગાયક મુકેશજીના નામે ગિરવે છે એવાં કાગળિયાં કરાવી લીધાં. કોર્ટ કેસમાં લેણદારો બંગલાને તો કાંઈ નહીં કરી શક્યા પણ બંગલામાંની તમામ ચીજ વસ્તુઓ, ફર્નિચર, સાજ-સામાન બધું સીલ થઈ ગયું, કોર્ટના તાબામાં જતું રહ્યું.
1951માં રિલીઝ થયેલી રાજ કપૂરની ફિલ્મ ‘આવારા’ના એક ગીત વિશે અમલા શૈલેન્દ્રએ એક નવી જ વાત લખી છે આ પુસ્તકમાં. આપણે સૌ એ વાત તો જાણીએ છીએ કે મૂકેશે ગાયેલું ‘આવારા’નું ટાઈટલ સૉન્ગ ભારતમાં તો ધૂમ મચાવતું જ હતું, પરદેશમાં પણ ખાસ્સું ગાજેલું- ખાસ કરીને રશિયામાં.
અમલાજી નવી વાત એ લાવ્યા છે કે આ ગીતનો ઉલ્લેખ નોબેલ પ્રાઇઝ વિજેતા સુપ્રસિદ્ધ રશિયન લેખક એલેક્ઝાન્ડર સોલ્ઝેનિત્સિનની જાણીતી નવલકથા ‘કૅન્સર વૉર્ડ’માં થયેલો છે! લેખકની આ સેમી ઑટોબાયોગ્રાફિકલ નવલકથા 1966માં લખાઈ અને તરત જ રશિયામાં બૅન થઈ. 1968માં યુરોપ વગેરેમાં પ્રગટ થઈ.
‘કૅન્સર વૉર્ડ’ના 12મા પ્રકરણમાં હીરો ઓલેગ કોસ્તોગ્લોતોફ હૉસ્પિટલના 13 નંબરના કેન્સર વૉર્ડમાં છે. નર્સ ઝોયા (જે ડોક્ટર બનવાની તાલીમ લઈ રહી છે તેને) પૂછે છે : ‘ઝો-યા! તને તારા નામનો અર્થ ખબર છે?’ નર્સ ફટાક દઈને જવાબ આપે છે : ‘ઝોયા એટલે જિંદગી.’ પછી હીરો એની સાથે આ નામને લઈને હળવી મજાક કરે છે, થોડું ફ્લર્ટિંગ કરે છે. અને આ તબક્કે નવલકથામાં લેખક એલેક્ઝાન્ડર સોલ્ઝેનિત્સિન લખે છે : ‘એકાએક ઝોયા બેઉ હાથ ઉલાળી, બંને હાથે ચપટી વગાડતાં, આખું શરીર હલાવીને નવી રિલીઝ થયેલી ઇન્ડિયન ફિલ્મનું લોકપ્રિય ગીત ગાવા માંડે છે : ‘આવારા હું… આવારા હું…’
ઓલેગના ચહેરા પર તરત જ કંટાળો છવાઈ જાય છે : ‘ના, પ્લીઝ, એ ગીત નહીં, ઝોયા !’
ઝોયા તરત જ ચૂપ થઈને પાછી ઠાવકી બની જાય છે. કોઈ જુએ તો ખબર પણ ના પડે કે એક પળ પહેલાં એ ગાતી-નાચતી હશે.
‘આ ગીત “ધ ટ્રૅમ્પ”નું છે,’ ઝોયા બોલી, ‘તમે નથી જોયું ?’
( ‘આવારા’ વિદેશમાં ‘ધ વેગાબૉન્ડ’ના નામે રિલીઝ થઈ હતી. અહીં નવલકથાના અનુવાદકે ‘ધ ટ્રૅમ્પ’ લખ્યું છે. )
‘હા, જોયું છે’
‘મસ્ત ફિલ્મ છે, ને ! મેં તો બે વાર જોઈ.’ ( નવલકથાકારે અહીં કૌંસમાં નોંધ્યું છે: ‘ખરેખર તો એણે ચાર વાર જોઈ હતી પણ કબુલ કરતાં અચકાતી હતી’). ‘તમને નહીં ગમી? આમ જોવા જઈએ તો “આવારા”ના હીરોની લાઈફ તમારી જિંદગી જેવી જ છે.’
‘બિલકુલ નહીં !’ ઓલેગે ગુસ્સે થઈને કહ્યું.
‘કેમ ? એ પણ તમારી જેમ જેલમાંથી છૂટીને આવ્યો હતો અને બહાર આવીને એની આખી જિંદગી બરબાદ થઈ ગઈ.’
‘એવું કંઈ નથી. એ તો ગુંડો-મવાલી હતો, ગૅન્ગસ્ટર હતો. ( હું કંઈ એવો નથી)’ ઓલેગે કહ્યું.
નવલકથાનો હીરો ઓલેગ રશિયાની સ્તાલિન સરકારની જોહુકમી સામે અવાજ ઉઠાવનાર ક્રાંતિકારી છે. એને લેબર કૅમ્પમાં પુરવામાં આવ્યો હતો. એ પછી એનો દેશનિકાલ થયો હતો.
નવલકથાની આ બધી વિગતો સાથે અત્યારે આપણને કોઈ લેવાદેવા નથી. નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા નવલકથાકાર વિગતે ‘આવારા’નો ઉલ્લેખ કરે જેમાં શૈલેન્દ્રના ગીતની વાત પણ આવી જાય તે આપણા માટે મહત્વનું છે.
અમલા શૈલેન્દ્રના પુસ્તકમાં જે નથી એવી થોડીક વાતો કરીને એક મહાન ગીતકારનેલયાદ કરીએ. શૈલેન્દ્રની સામ્યવાદી કે કમ્યુનિસ્ટ વિચારસરણીને બાજુએ રાખીને એમનાં ગીતો માણવાનાં છે. હવે જે બધી વાતો આવી રહી છે તે અમલાજીના પુસ્તકમાં નથી. હોત તો સારું થાત.
શૈલેન્દ્રે 171 હિન્દી ફિલ્મો માટે અને 6 ભોજપુરી ફિલ્મો માટ લગભગ 800 ગીતો લખ્યાં. 1949માં રાજ કપૂરની ‘બરસાત’ માટે પહેલાં બે ગીતો લખ્યાં : બરસાત મેં હમસે મિલે તુમ સજન અને પતલી કમર હે તીરછી નજર હૈ.
‘બરસાત’ના છેક બે વર્ષ પછી 1951માં શૈલેન્દ્રે ‘આવારા’નાં ગીતો લખ્યાં : ઘર આયા મેરા પરદેસી, દમ ભર જો ઉધર મુંહ ફેરે, બીજાં કેટલાંક અને આવારા હૂં યા ગર્દિશ મેં હૂં આસમાન કા તારા હૂં… એ વખતે (1951માં) શૈલેન્દ્રની ઉંમર 28 વર્ષની, રાજ કપૂરની 27 વર્ષની, શંકર 29 વર્ષના અને જયકિશન તથા નરગીસ માત્ર 23 વર્ષના.
શૈલેન્દ્રનાં 700 પ્લસ હિન્દી ગીતોમાંથી નહીં નહીં તોય 25-50થી વધુ ગીતો તમે એકશ્વાસે યાદ કરી શકો :
ઐ મેરે દિલ કહીં ઔર ચલ (દાગ, 1952), રાજા કી આયેગી બારાત (આહ, 1953) હરિયાલા સાવન ઢોલ બજાતા આયા (દો બીઘા ઝમીન, 1953), અંધે જહાન કે અંધે રાસ્તે (પતીતા, 1953), છોટા સા ઘર હોગા બાદલોં કી છાંવ મેં (નૌકરી, 1954), નન્હે મુન્ને બચ્ચે તેરી મુઠ્ઠી મેં ક્યા હૈ (બુટ પૉલિશ, 1955), ઓ શિવજી બ્યાહને ચલે (મુનીમજી, 1955), મેરા જૂતા હૈ જાપાની અને બીજાં પાંચ (શ્રી 420, 1955), તૂ પ્યાર કા સાગર હૈ (સીમા, 1955), યે રાત ભીગી ભીગી (ચોરી-ચોરી, 1956), જાગો મોહન પ્યારે (જાગતે રહો, 1956), અરે ભાઈ નિકલ કે આ ઘર સે (નઇ દિલ્હી, 1956) સુર ના સજે કયા ગાઉં મૈં (બસંત બહાર, 1956), મંઝિલ વહી હૈ, પ્યાર કે રાહી બદલ ગયે (કઠપૂતલી, 1957), યે રાતેં યે મૌસમ નદી કા કિનારા (દિલ્હી કા ઠગ, 1958), સુહાના સફર ઔર યે મૌસમ હંસી અને બાકીના બધાં જ ગીતો (મધુમતી, 1958), યે મેરા દીવાનાપન હૈ (યહૂદી, 1958), કિસી કી મુસ્કુરાહટોં પે હો નિસાર… જીના ઇસી કા નામ હૈ અને બીજાં ગીતો (અનાડી, 1959), રુક જા ઓ જાનેવાલી રુક જા (કન્હૈયા, 1959), ભૈયા મેરે રાખી કે બંધન કો નિભાના (છોટી બહેન, 1959), મુઝ કો યારો માફ કરના (મૈં નશે મેં હૂં, 1959), ખોયા ખોયા ચાંદ, ખુલા આસમાન અને બીજાં ગીતો (કાલા બાઝાર, 1960), હોઠોં પે સચ્ચાઈ રહેતી હૈ અને બીજાં ગીતો (જિસ દેશ મેં ગંગા બહતી હૈ, 1960), અજીબ દાસ્તાં હૈ યે (દિલ અપના ઔર પ્રીત પરાઈ, 1960), ઓ સજના, બરખા બહાર આઈ (પરખ, 1960) નાની તેરી મોરની કો મોર લે ગયે (માસૂમ 1960).
ઘણી ઘણી વાતો કરી શકીએ આ મહાન ગીતકાર વિશે. પણ આવતા અઠવાડિયે પૂરું કરીશું.
પાન બનારસવાલા
તૂ પ્યાર કા સાગર હૈ
તેરી એક બુંદ કે પ્યાસે હમ
લૌટા જો દિયા તુમને
ચલે જાયેંગે જહાં સે હમ
—શૈલેન્દ્ર
• • •
વાચકો જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો એક માત્ર આર્થિક આધાર છે : સૌરભ શાહ
મારા દરેક લેખ સાથે સ્વૈચ્છિક આર્થિક સહયોગ માટેની આ અપીલ આપને મોકલવા પાછળ સજ્જડ કારણો છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ માત્ર અને ફક્ત વાચકોના સપોર્ટથી ચાલે છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ની આર્થિક બાબત સંભાળવા માટેનો સોર્સ એક જ છે— તમે.
જે મીડિયાને વાચકો સિવાયની વ્યક્તિઓનો આર્થિક ટેકો હોય તે મીડિયા સ્વતંત્ર ન હોઈ શકે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ માત્ર અને ફક્ત વાચકોના સપોર્ટથી ચાલે છે. અને એટલે જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’ શત પ્રતિશત સ્વતંત્ર છે, અહીં કોઈના ય દબાણ હેઠળ નથી લખાતું.
દેશ માટે, સમાજ માટે અને ભારતીયો માટે જે સારું છે અને સાચું છે એનો પક્ષ લેવા માટે ‘ન્યુઝપ્રેમી’ વખણાય છે.
વાચકો જ ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો આર્થિક આધાર છે. એટલે જ આ અપીલ આપને મોકલાતી રહે છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’ તમારા સ્વૈચ્છિક‐વોલન્ટરી આર્થિક સપોર્ટને કારણે ચાલે છે અને દેશ-વિદેશના ગુજરાતીઓ સુધી પહોંચે છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ પર પોસ્ટ થતાં રોજે રોજનાં લખાણો અને અહીંના સમૃદ્ધ આર્કાઇવ્ઝનું સંપૂર્ણ મટીરિયલ તમામ વાચકો માટે વિનામૂલ્યે ઉપલબ્ધ છે.
‘ન્યુઝપ્રેમી’નાં લખાણો વાંચવા માટે ન તો કોઈ લવાજમ ભરવું પડે છે, ન અહીં કોઈ મનીવૉલ ખડી કરેલી છે કે આટલી રકમ ભરો તો જ આગળ વાંચવા મળે. અહીં બધું જ બધા માટે એકસરખા પ્રેમથી વિનામૂલ્યે પીરસાય છે. આ જ રીતે કારભાર ચાલતો રહે તે માટે ‘ન્યુઝપ્રેમી’નો થોડોક ભાર તમે પણ તમારી શક્તિ, તમારા સંજોગો તથા તમારા ઉત્સાહ મુજબ ઉપાડતા રહો તો સારું છે.
આ બધી જ વાતો ‘કટિંગ ચા’ સિરીઝમાં થઈ ગઈ છે. ‘ન્યુઝપ્રેમી’ અને વન પેન આર્મી વિશેની આઠ પાર્ટની ‘કટિંગ ચાય’ સિરીઝ જો તમે હજુ સુધી વાંચી ન હોય તો જરૂર એના પર નજર ફેરવી લેશો. (https://www.newspremi.com/cutting-chai-series-all-articles/)
તમારું અમુલ્ય કૉન્ટ્રિબ્યુશન મોકલવા માટે બૅન્ક એકાઉન્ટ વગેરેની વિગતો આ રહી:
જીપે, પેટીએમ, બૅન્ક ટ્રાન્સફરની વિગતો:
BHIM, PhonePe, G pay-
UPI ID : hisaurabhshah@okaxis
Net Banking / NEFT / RTGS-
Bank of Baroda
A/c name: Saurabh Ashvin Shah
A/c type : Savings
A/c No. : 33520100000251
IFSC Code : BARB0POWBOM
(fifth character is zero)
Branch Pin Code : 400076
તમામ વાચકોને વિનંતિ કે તમારો આભાર માની શકાય એ માટે એક સ્ક્રીનશૉટ 9004099112 પર મોકલી આપશો.
આ નાનકડી વાત યાદ રાખશો: સારું, સાચું, સ્વચ્છ, સંસ્કારી અને સ્વતંત્ર પત્રકારત્વ જે સમાજને જોઈએ છે એ કામ સમાજની દરેક વ્યક્તિના આર્થિક ટેકાથી જ થવાનું છે.
તમે સ્વૈચ્છિક સહયોગ મોકલવાની ઇચ્છા રાખતા હો તો આને નમ્ર રિમાઇન્ડર ગણશો.
જેઓ આ અપીલને પ્રતિસાદ આપતા રહ્યા છે તેમ જ જેઓ નિયમિતપણે ઉદાર દિલથી હૂંફાળો પ્રતિસાદ આપી રહ્યા છે તે સૌ વાચકોનો હ્રદયપૂર્વક આભાર.
સ્નેહાધીન,
સૌરભ શાહ
9004099112
(WhatsApp message only please. Kindly do not call).
• • •
ન્યુઝપ્રેમીને આર્થિક સપોર્ટ આપવા અહીં ક્લિક કરો
